Το γενικό και το ειδικό στην Επανάσταση των γαρυφάλλων στην Πορτογαλία τον Απρίλιο 1974, του Αλμπάνου ΝΟΥΝΕΣ (Ιστορικό στέλεχος του ΠΚΚ)

Το θέμα με το οποίο προτίθεμαι να ασχοληθώ – «Το Πορτογαλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και το γενικό και το ειδικό στην Πορτογαλική Επανάσταση» – είναι, κατά την άποψη μου, θεμελιώδες για την αντικειμενική εκτίμηση του ρόλου, που διαδραματίζει το ΠΚΚ στη ζωή και τους αγώνες του πορτογαλικού λαού στα τελευταία εκατό χρόνια της ιστορίας της Πορτογαλίας.

Το Πορτογαλικό Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν το μοναδικό κόμμα, που ήταν οργανωμένο στην βαθιά παρανομία και αντιστάθηκε στη βίαιη καταστολή (και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο λεγόταν απλά «το Κόμμα»), έχοντας καταξιωθεί ως η μεγάλη κινητήρια δύναμη του λαϊκού και αντιφασιστικού αγώνα. Αυτό είναι ένα γεγονός γενικά αναγνωρισμένο. Ούτε καν οι πιο έξαλλοι αντικομουνιστές δεν τολμούν να το αρνηθούν αυτό δημόσια.

Αυτή η καταξίωση και αναγνώριση δεν είναι τυχαία. Ήταν το αποτέλεσμα: 

• της εργατικής καταγωγής του Κόμματος,
• των ιδρυτικών του ιδανικών,
• της εμπνευσμένης επίδρασης της Οκτωβριανής Επανάστασης,
• της ιδεολογικής ωριμότητας και της μεθόδου οργάνωσης και των μορφών αγώνα, που υιοθετήθηκαν με τον Μπέντο Γκονσάλβες – Γενικό Γραμματέα του Κόμματος από το 1929,
• της σύνδεσης του Κόμματος με την εργατική τάξη και τις λαϊκές μάζες, ενισχυόμενης περαιτέρω με την αναδιοργάνωση του 1940-41,
• της αφοσίωσης και του ηρωισμού των κομμουνιστών και κομμουνιστριών αγωνιστών, που πλήρωσαν με φυλακίσεις, βασανιστήρια και θυσιάζοντας ακόμα και την ίδια τη ζωή τους, με την αγάπη και την αφοσίωση που επέδειξαν για την υπόθεση της ελευθερίας, της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού.

Και πάνω απ’ όλα ήταν – μια λιγότερο γνωστή και όχι αρκετά εκτιμημένη, αλλά καθοριστική πτυχή – το αποτέλεσμα της σωστής ανάλυσης του Κόμματος, ιδιαίτερα όσον αφορά τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καπιταλισμού στην Πορτογαλία και της ταξικής φύσης του φασισμού στη χώρα μας και κατά συνέπεια το χαρακτήρα της πορτογαλικής επανάστασης, καθιστώντας σαφές ότι ο κεντρικός της στόχος – η κατάκτησης της ελευθερίας μπορεί να επιτευχθεί μόνο με βαθιές οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές.

Θα επικεντρωθώ στην ανάλυση του ΠΚΚ και την επιβεβαίωσή της από την ίδια τη διαδικασία της Πορτογαλικής Επανάστασης, χρησιμοποιώντας τη θεωρητική βάση του ΠΚΚ, που στηρίζεται στα κριτήρια του μαρξισμού-λενινισμού. Μια επιβεβαίωση των ουσιωδών γνωρισμάτων της φυσικά και όχι των λεπτομερειών. Παρεμπιπτόντως, η ίδια η διαδικασία της Πορτογαλικής Επανάστασης συνάδει πλήρως με τον συλλογισμό του Λένιν ότι «η ιστορία στο σύνολό της – και η ιστορία των επαναστάσεων ειδικότερα, είναι πάντα πιο πλούσια σε περιεχόμενο, πιο ποικίλη, πιο πολύμορφη, πιο ζωντανή και πιο ευφυής απ’ ό,τι φαντάζονται ακόμα και τα καλύτερα κόμματα, οι πιο ταξικά συνειδητοποιημένες πρωτοπορίες των πιο προηγμένων τάξεων».

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του γενικού χαρακτήρα της Πορτογαλικής Επανάστασης

Σε αντίθεση με ό,τι συνέβη με τη δημοκρατική επανάσταση του 1910, η Επανάσταση του Απρίλη το 1974 δεν ήταν μια απλή πολιτική επανάσταση, δηλαδή μια αλλαγή του τρόπου, με τον οποίο οι κυρίαρχες τάξεις θα ασκούσαν την πολιτική εξουσία, διατηρώντας ουσιαστικά άθικτο τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, κάτι που επιδίωκαν τα φιλελεύθερα και «σοσιαλιστικά» αντιπολιτευτικά ρεύματα, τα οποία ειρήσθω εν παρόδω γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, σύντομα στράφηκαν εναντίον της επαναστατικής διαδικασίας. Η Επανάσταση του Απρίλη το 1974 ήταν μια κοινωνική επανάσταση, που άλλαξε βαθιά κοινωνικο-οικονομικές δομές, κατέστρεψε τον κρατικό μονοπωλιακό καπιταλισμό, έβαλε ακόμα την Πορτογαλία στο δρόμο προς το σοσιαλισμό, θέση που  κατοχυρώθηκε στο νέο Σύνταγμα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας.

Η μακρά διαδικασία πάλης σχεδόν μισού αιώνα του πορτογαλικού λαού ενάντια στο φασιστικό καθεστώς, η επαναστατική περίοδος 1974-75 και η μετέπειτα εξέλιξη της αντεπαναστατικής διαδικασίας περιέχουν πολύτιμες εμπειρίες και διδάγματα για όσους αγωνίζονται όχι μόνο για μια τυπική πολιτική δημοκρατία ή για τον «εξανθρωπισμό» του καπιταλισμού, αλλά που επιδιώκουν να επιτύχουν μια πραγματική συμμετοχική δημοκρατία και να υπερβούν το σύστημα εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. 

Οι εμπειρίες αυτές επιβεβαίωσαν ότι οι επαναστάσεις ούτε εξάγονται, ούτε αντιγράφονται. Όπως ανέκαθεν δήλωνε το ΠΚΚ, δεν υπάρχουν, ούτε μπορούν να υπάρξουν «μοντέλα» επαναστάσεων. Αλλά, όπως έδειξε και η θεωρία και η πρακτική του διεθνούς εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος, υπάρχουν θεμελιώδη χαρακτηριστικά και γενικοί νόμοι καθολικής ισχύς, που είναι κοινοί σε όλες τις αυθεντικές διαδικασίες επαναστατικού μετασχηματισμού.

Ανασκοπώντας τα εκατό χρόνια της ιστορίας του ΠΚΚ, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι στη διαρκή διαπάλη των ιδεών μέσα στο τόξο των δημοκρατικών δυνάμεων και τον αγώνα για τη σφυρηλάτηση μιας συνεπής αντιφασιστικής ενότητας, η ζωή απέδειξε ότι το ΠΚΚ είχε δίκαιο σε θεμελιώδη ζητήματα, που αφορούσαν όχι μόνο τις ιδιαιτερότητες γενικά της κατάστασης και ειδικά της Πορτογαλικής Επανάστασης, αλλά και σε καίρια ζητήματα της θεωρίας και πρακτικής της επανάστασης, εξεταζόμενα φυσικά σύμφωνα με μαρξιστικά κριτήρια. 

Μεταξύ αυτών των κριτηρίων επισημάνω τέσσερα: 

1. «Επαναστατική κρίση» – καθολική προϋπόθεση για μια κοινωνική επανάσταση.
2. «Η αναγκαία παρέμβαση των λαϊκών μαζών», χωρίς την οποία μια πρωτοπορία, όσο προχωρημένη κι αν είναι, είναι καταδικασμένη σε ήττα.
3. «Το ζήτημα του κράτους», που συνεπάγεται την κατάργηση του παλιού κρατικού μηχανισμού και την οικοδόμηση μιας νέας επαναστατικής εξουσίας, αντιπροσωπευτικής των νικηφόρων τάξεων.
4. «Ένας λαός, καταπιεστής άλλων λαών δεν μπορεί να είναι ελεύθερος», καθώς και η εγγενής σχέση μεταξύ της κατάργησης της αποικιοκρατίας από τη μια και της απελευθέρωσης της χώρας από την κυριαρχία του ιμπεριαλισμού από την άλλη.

Επαναστατική κρίση

Η επανάσταση δεν είναι απλά μια πράξη, στηριγμένη στη θέληση. Δεν συντελείται μόνο επειδή περισσότερες ή λιγότερο σημαντικές και θαρραλέες πολιτικές δυνάμεις θέλουν να την πραγματοποιήσουν. Απαιτείται να πληρούνται οι απαραίτητες αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες, που συνήθως συμπυκνώνονται στην έκφραση «όταν οι κάτω δεν θέλουν πια και οι πάνω δεν μπορούν πλέον».

Η διαδικασία της Πορτογαλικής Επανάστασης στις διάφορες φάσεις ανάπτυξης της χαρακτηρίζεται από μια διαρκή πολιτική και ιδεολογική πάλη γύρω από αυτό το ζήτημα. Για ορισμένες δυνάμεις, προσκείμενες στα δεξιά μέσα στη δημοκρατική αντιπολίτευση, ήταν ένα πρόβλημα, που δεν προέκυπτε καν, καθώς αντιλαμβάνονταν τον τερματισμό της δικτατορίας ως αποτέλεσμα μιας απλής «διάλυσης του καθεστώτος ή μιας «ειρηνικής μετάβασης», όπως συνέβη στη γειτονική Ισπανία με τη λεγόμενη «δημοκρατική μετάβαση». Για άλλους, όπως οι οπαδοί μιας πραξικοπηματικής ανατροπής, αλλά και «αριστεροί» βερμπαλιστές/ συνθηματολόγοι, θεωρούσαν ότι οι προϋποθέσεις πάντα υπήρχαν και με μια «σπίθα», που θα άναβε μια θαρραλέα «πρωτοπορία» θα ήταν αρκετό για να «ξεσπάσει πυρκαγιά στο λιβάδι», με ορισμένους μάλιστα από αυτούς να κατηγορούν το ΠΚΚ ότι αποτελεί εμπόδιο και τροχοπέδη στην επανάσταση.

Η ίδια η ζωή στην πράξη έδωσε απαντήσεις σε αυτό το κεντρικό ερώτημα, αποδεικνύοντας ότι το ΠΚΚ είχε δίκιο. Η 25η  Απριλίου έλαβε χώρα σε συνθήκες βαθιάς κρίσης του καθεστώτος, που επιταχύνθηκε και εμβάθυνε με την έξαρση της λαϊκής πάλης, τον απελευθερωτικό αγώνα των λαών στις πορτογαλικές αποικίες και τη διεθνή απομόνωση της χώρας. Και επιπρόσθετα επειδή η όξυνση της ταξικής πάλης συσπείρωνε τις οργανωμένες δυνάμεις, που ήταν ικανές να αναλάβουν την ανατροπή της φασιστικής κυβέρνησης (όπως το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων – MFA) και να ηγηθούν της λαϊκής εξέγερσης, που ακολούθησε αμέσως μετά τη στρατιωτική εξέγερση (όπως το ΠΚΚ, άλλες αντιφασιστικές δυνάμεις, το δημοκρατικό κίνημα και πάνω απ’ όλα, το εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα), μετέτρεψαν την απελευθερωτική ενέργεια της 25ης  Απριλίου σε επανάσταση.

Η αναγκαία παρέμβαση των λαϊκών μαζών

Καμία αυθεντική επανάσταση δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς τη συνειδητή, οργανωμένη και δημιουργική παρέμβαση των λαϊκών μαζών.

Όπως πάντα το ΠΚΚ υπερασπίζεται τη θέση, αντικρούοντας απόψεις, που φοβόντουσαν ή απαξίωναν τις μαζικές δράσεις, ότι η Επανάσταση του Απρίλη ήταν το αποτέλεσμα ενός έντονου και πολύμορφου λαϊκού αγώνα με την εργατική τάξη να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Την παραμονή της 25ης  Απριλίου ο αγώνας βρισκόταν σε πλήρη έξαρση και ενδεικτικά το τελευταίο παράνομο τεύχος της εφημερίδας του Κόμματος «Avante!» (Απρίλης 1974) είχε πρωτοσέλιδο τίτλο: «Καμία ανακωχή με το φασισμό» και «Σύμμαχος στον αντιφασιστικό αγώνα οι πατριώτες των ενόπλων δυνάμεων».

Ήταν ακριβώς η δυναμική έκρηξη της λαϊκής συμμετοχής από την πρώτη κιόλας μέρα και η συνεπακόλουθη επαναστατική δυναμική, που ανέτρεψε μεν τους σχεδιασμούς του (Στρατηγού) Σπινόλα για διατήρηση του πυρήνα του φασιστικού μηχανισμού καταστολής και επέβαλε δε την άμεση εγκαθίδρυση θεμελιωδών ελευθεριών και βαθιών δημοκρατικών μετασχηματισμών, που ξεπερνούσαν τους αρχικά περιορισμένους προγραμματικούς στόχους του Κινήματος των Ενόπλων Δυνάμεων.

Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να υπογραμμιστεί, στο πλαίσιο αυτού του καθολικού χαρακτηριστικού γνωρίσματος της κοινωνικής επανάστασης, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Πορτογαλικής Επανάστασης. Οι μεγάλοι δημοκρατικοί μετασχηματισμοί επιβλήθηκαν «από τα κάτω», δηλαδή με την πρωτοβουλία, που ανέπτυξαν οι λαϊκές μάζες και όχι με τις αποφάσεις της πολιτικής εξουσίας, αλλά ακόμα και κόντρα προς αυτές, αναγκάζοντάς την να αναγνωρίσει και να νομιμοποιήσει αυτό, που ήταν ήδη πραγματικότητα στην πράξη. Αυτό συνέβη σε σχέση με το δικαίωμα για συνδικαλιστική οργάνωση, την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων, τη νομιμοποίηση των πολιτικών κομμάτων, τον εκδημοκρατισμό της τοπικής αυτοδιοίκησης, την εθνικοποίηση των τραπεζών και άλλων βασικών τομέων της οικονομίας, τον εργατικό έλεγχο στην παραγωγική διαδικασία, την αγροτική μεταρρύθμιση.

Μπροστά στη στρατιωτική εξέγερση της 25ης Απριλίου, που ανέτρεψε τη φασιστική κυβέρνηση, ο πορτογαλικός λαός δεν περιορίστηκε μόνο στην υποστήριξη και τη διεκδίκηση. Πήρε την πρωτοβουλία και παρενέβη με δυναμισμό και ενθουσιασμό στο μετασχηματισμό της ίδιας της κοινωνίας και διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στη συντριβή των διαδοχικών αντεπαναστατικών προσπαθειών δυνάμεων, που βρισκόταν στα υψηλότερα δώματα της πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας.

Σε αυτή τη διαδικασία, εξέχουσα θέση κατείχε ο ρόλος της εργατικής τάξης τόσο στην πόλη, όσο και στην ύπαιθρο με το ταξικά προσανατολισμένο συνδικαλιστικό της κίνημα υπό την καθοδήγηση του κεντρικού συνδικαλιστικού φορέα CGTP-Intersindical Nacional, του οποίου η ενιαία δομή οργάνωσης, ακόμα και κατά την περίοδο του φασισμού (μια επίσης ιδιαιτερότητα της Πορτογαλικής Επανάστασης), ήταν αποτέλεσμα των κατευθυντήριων γραμμών, που έθεσε το ΠΚΚ για την ίδρυση και σχηματισμό Επιτροπών Ενότητας στους χώρους δουλειάς και για την παρέμβαση στα ίδια τα Εθνικά Φασιστικά Συνδικάτα (στο πλαίσιο των κατευθύνσεων, που τέθηκαν από το 7ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, που πραγματοποιήθηκε το 1935) και της ακούραστης δουλειάς των κομμουνιστών αγωνιστών στις επιχειρήσεις και στους χώρους δουλειάς.

Η τεράστια εκδήλωση για την Πρωτομαγιά του 1974 αποκτά βαθιά ιστορική σημασία, καθώς επιβεβαιώνει μια πραγματικότητα, που οι μεγάλες απεργίες της δεκαετίας του 1940 είχαν ήδη αναδείξει, ότι η ηγεμονία στον αγώνα ενάντια στη δικτατορία πέρασε από τη φιλελεύθερη αστική τάξη στην εργατική τάξη, προσδίδοντας στην αντιφασιστική επανάσταση ένα ισχυρό ταξικό περιεχόμενο. Το γεγονός ότι ακριβώς ενάντια στην ενότητα του συνδικαλιστικού κινήματος συμμάχησαν ανοιχτά οι αντιδραστικές και σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις (η «Ανοιχτή Επιστολή» και τα υποκατάστατά της) επιβεβαιώνει επίσης τον αποφασιστικό ρόλο της ενότητας και του αγώνα των εργατικών μαζών στη διαδικασία της Πορτογαλικής Επανάστασης.

Είναι μια φυσιολογική πηγή υπερηφάνειας για το ΠΚΚ, το οποίο στην ίδια την επαναστατική διαδικασία ενίσχυσε οργανωτικά τις γραμμές του και εμβάθυνε τους δεσμούς του μέ στις εργατικές μάζες, βρισκόμενο πάντα στην πρώτη γραμμή της οργάνωσης και της λαϊκής πάλης, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ενότητα και την πολιτική επιβεβαίωση της εργατικής τάξης, δικαιολογώντας έτσι την τιμητική αναγνώριση ως «το κόμμα της εργατικής τάξης και όλων των εργαζομένων».

Ήταν η δύναμη του λαϊκού κινήματος – το οποίο, ακόμα και μετά το πραξικόπημα της 25ης Νοεμβρίου1975 με την συνεπακόλουθη ήττα της στρατιωτικής αριστεράς και τις διασπάσεις μέσα στο δημοκρατικό χώρο, βγήκε στους δρόμους για να υπερασπιστεί τα επιτεύγματα και τις κατακτήσεις της επανάστασης – που κατέστησε δυνατή την υιοθέτηση του Συντάγματος της Πορτογαλικής Δημοκρατίας, το οποίο κατοχυρώνει τις αξίες και τα μεγάλα επιτεύγματα της Επανάστασης του Απρίλη. Μόνο η δύναμη του λαϊκού κινήματος εξηγεί γιατί χρειάστηκαν τόσα χρόνια για να ακυρωθούν κατακτήσεις της επανάστασης και να αποκατασταθεί η εξουσία των μεγάλων οικονομικών ομίλων.

Το ζήτημα του κράτους

Οι επαναστατικές δυνάμεις είχαν τη δυνατότητα να πραγματοποιήσουν βαθύτατους δημοκρατικούς μετασχηματισμούς, αλλά δεν είχαν την ικανότητα να οικοδομήσουν ένα δημοκρατικό κράτος, που θα αποτελούσε την εγγύηση υψίστης σημασίας για τη διασφάλιση της επανάστασης. Αυτό ήταν το μεγάλο και βασικό έλλειμμα της Πορτογαλικής Επανάστασης.

Από τη μια η σύγκλιση ευρύτερων κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων οδήγησε στην αποδυνάμωση και απομόνωση της φασιστικής εξουσίας σε σημείο, που αυτή ανατράπηκε σχεδόν χωρίς αντίσταση. Από την άλλη όμως και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, τα σώματα της πολιτικο-στρατιωτικής εξουσίας μετά την 25η  Απριλίου ήταν πάντα πολύ ετερογενή και υπονομεύονταν από την αρχή από τις υπάρχουσες αντιφάσεις.

Στις εσωτερικές δομές της εξουσίας εκπροσωπούνταν πάντα δυνάμεις εχθρικές προς την επαναστατική διαδικασία, δυνάμεις που τελικά κατέληξαν να επηρεάζουν αποφασιστικά την πορεία των γεγονότων παρά την επίμονη και σθεναρή λαϊκή αντίσταση. Είναι αλήθεια ότι διαδοχικές απόπειρες πραξικοπήματος (του Πάλμα Κάρλος – Ιούλιος 1974, ακροδεξιών δυνάμεων – 28 Σεπτεμβρίου 1974,  του Αντώνιο ντε Σπινόλα – 11 Μαρτίου 1974) απέτυχαν λόγω της αποφασιστικής λαϊκής κινητοποίησης σε συμμαχία με το προοδευτικό στράτευμα. Είναι επίσης αλήθεια ότι κάθε μία από αυτές τις αποτυχημένες πραξικοπηματικές απόπειρες είχε ως αποτέλεσμα την άνοδο της επαναστατικής διαδικασίας. Παρ’ όλα αυτά, ο φασιστικός κρατικός μηχανισμός δεν διαλύθηκε πλήρως και κυρίως δεν εγκαθιδρύθηκε μια πραγματική επαναστατική εξουσία.

Κατά την ανάλυση του ΠΚΚ, το γεγονός ότι δεν κατέστη δυνατό να τερματιστούν πλήρως οι δεσμοί με τον ιμπεριαλισμό (παρά το γεγονός ότι η επανάσταση από μόνη της ήταν μια ισχυρή διεκδίκηση της εθνικής κυριαρχίας), ούτε να υλοποιηθεί η συμμαχία της εργατικής τάξης με την αγροτιά των κεντρικών και βόρειων περιοχών της χώρας (όπου η επίδραση μισού αιώνα σκοταδισμού ήταν πιο αισθητή) αποτέλεσαν επίσης σημαντικές ελλείψεις της επανάστασης. Αλλά η πρωταρχική αδυναμία έγκειται στο ζήτημα της πολιτικής εξουσίας.

Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι, σύμφωνα με το Πρόγραμμα του Κόμματος, η εγκαθίδρυση των δημοκρατικών ελευθεριών, η ανατροπή του φασιστικού κράτους και η αντικατάστασή του από ένα δημοκρατικό κράτος αποτελούσε κεντρικό στόχο της δημοκρατικής και εθνικής επανάστασης και «πρώτη και απαραίτητη προϋπόθεση για την υλοποίηση των άλλων στόχων της».

Η διαδικασία της πορτογαλικής επανάστασης και αντεπανάστασης επιβεβαίωσε τη μαρξιστική θέση σύμφωνα με την οποία το κράτος αποτελεί κεντρικό ζήτημα της κάθε επανάστασης.

Ένας λαός, καταπιεστής άλλων λαών δεν μπορεί να είναι ελεύθερος

Η Πορτογαλία ήταν ταυτόχρονα μια αποικιοκρατική δύναμη και μια αποικιοκρατούμενη χώρα. Λόγω του περιεχομένου του, ο αγώνας του πορτογαλικού λαού κατά της αποικιοκρατίας και του αποικιακού πολέμου ήταν ταυτόχρονα αγώνας κατά της κυριαρχίας του ιμπεριαλισμού επί της Πορτογαλίας. Ο πορτογαλικός λαός και οι λαοί των πρώην πορτογαλικών αποικιών στον αγώνα για την απελευθέρωσή τους έγιναν αντικειμενικά σύμμαχοι στον αγώνα ενάντια σε ένα κοινό εχθρό, τον πορτογαλικό φασισμό και την αποικιοκρατία, μια κατάσταση, που ο ηγέτης του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος PAIGC για ανεξαρτησία της Γουινέα-Μπισσάου Αμιλκάρ Καμπράλ και άλλοι Αφρικανοί επαναστάτες συχνά τόνιζαν.

Στη διαρκή επίθεση των αντιδραστικών δυνάμεων για το ξεκαθάρισμα λογαριασμών με την Επανάσταση του Απρίλη τα ζητήματα της αποικιοκρατίας, των αποικιακών πολέμων και της διαδικασίας αποαποικιοποίησης κατέχουν ιδιαίτερα περίοπτη θέση, με εμφανείς τις απόπειρες να διαγραφεί η ακραία βία της αποικιακής εκμετάλλευσης, να αρνηθούν και να δικαιολογηθούν τα εγκλήματα, που διαπράχθηκαν σε βάρος των αφρικανικών πληθυσμών, να αποκρυφτεί ο ταξικός χαρακτήρας του πορτογαλικού φασισμού και της αποικιοκρατίας. Και επίσης να αποκρύψουν ότι η αποικιοκρατία, η οποία ωφέλησε μεν τους μεγάλους πορτογαλικούς και ξένους οικονομικούς ομίλους, αποτέλεσε δε ένα παράγοντα, που ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την κοινωνικο-οικονομική καθυστέρηση της Πορτογαλίας, που ήταν από τις πιο φτωχές χώρες της Ευρώπης πριν την 25η  Απριλίου 1974.

Όσον αφορά το αποικιακό ζήτημα υπήρχαν αγεφύρωτες διαφορές μέσα στο κίνημα της αντιπολίτευσης ενάντια του φασιστικού καθεστώς. Οι φιλελεύθερες δυνάμεις και οι «σοσιαλιστές» υποστήριζαν αποικιοκρατικές ή νεοαποικιακές λύσεις και όταν κατέστη αναπόφευκτο για το δημοκρατικό κίνημα να πάρει σαφή θέση, προτίμησαν να διασπάσουν την ενότητα του κινήματος, όπως συνέβη στις «εκλογές» για τη φασιστική Εθνοσυνέλευση του 1969 και να αντιπαρατεθούν απέναντι στη θαρραλέα αντι-αποικιακή θέση των CDE (Δημοκρατικών Εκλογικών Επιτροπών). 

Για πολλά χρόνια, μόνο το ΠΚΚ πήρε μια σαφή αντιαποικιακή θέση αρχών και υπερασπίστηκε την αυτοδιάθεση και την ανεξαρτησία των λαών, που στέναζαν υπό την πορτογαλική αποικιοκρατία. «Η αναγνώριση και η διασφάλιση στους λαούς των πορτογαλικών αποικιών του δικαιώματος άμεσης ανεξαρτησίας» είναι ένα από τα οκτώ θεμελιώδη σημεία, που περιέχονται στο Πρόγραμμά του Κόμματος. Δεν ήταν τυχαίο, που το ΠΚΚ προσκλήθηκε στις απελευθερωμένες από το κίνημα PAIGC στη Γουινέα-Μπισσάου περιοχές. Ήταν το μόνο πορτογαλικό κόμμα, που στις 11 Νοεμβρίου 1975 βρέθηκε στη πρωτεύουσα Λουάντα μαζί με την κυβέρνηση του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος MPLA, χαιρετίζοντας την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Αγκόλας.

Η Επανάσταση του Απρίλη και η κατάκτηση της ανεξαρτησίας από τους λαούς της Αγκόλας, της Γουινέας-Μπισάου, του Πράσινου Ακρωτηρίου, της Μοζαμβίκης και του Σάο Τομέ και Πρίνσιπε και αργότερα του Ανατολικού Τιμόρ είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Η θέση, που υιοθέτησε το κομμουνιστικό κίνημα ότι ένας λαός που καταπιέζει άλλους λαούς δεν μπορεί ο ίδιος να είναι ελεύθερος επιβεβαιώθηκε με τον πιο όμορφο τρόπο κατά τη διαδικασία της Πορτογαλικής Επανάστασης. Το ΠΚΚ, λόγω της συνεπής και σταθερής του θέσης ενάντια στην αποικιοκρατία και τους εγκληματικούς αποικιακούς πολέμους, αλλά και των στενών δεσμών φιλίας και αλληλεγγύης, που σφυρηλατήθηκαν στον κοινό αγώνα με τα εθνικοαπελευθερωτικά κίνημα του MPLA, τη FRELIMO, την PAIGC, την PAICV, την MLSTP και τη FRETILIN, είναι περήφανο για την πατριωτική και διεθνιστική συμβολή του στην ανάπτυξη της φιλίας μεταξύ του πορτογαλικού λαού και των λαών των πρώην πορτογαλικών αποικιών.

Ιδιαιτερότητες της Πορτογαλικής Επανάστασης

Ειδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πορτογαλικού καπιταλισμού

Το ΠΚΚ κατηγορήθηκε συχνά – και όχι μόνο από τις πιο αντιδραστικές και έξαλλες αντικομουνιστικές δυνάμεις – ότι αντέγραφε και προσπαθούσε να επιβάλει στην Πορτογαλία ξένα μοντέλα, που δεν ανταποκρίνονταν στην πορτογαλική πραγματικότητα. Αυτό όμως που συνέβη ήταν ακριβώς το αντίθετο.

Το ΠΚΚ είναι το γέννημα μιας ιστορικής εποχής. Είναι δημιούργημα της πορτογαλικής εργατικής τάξης, η γέννηση του ΠΚΚ επιταχύνθηκε από τη διεθνή ακτινοβολία της Οκτωβριανής Επανάστασης και τα αξιοσημείωτα επιτεύγματά της, ενώ ο ορισμός και οι προγραμματικοί στόχοι του, όπως ήταν αναπόφευκτο, στο  αρχικό στάδιο ήταν επηρεασμένα από τις εμπειρίες της πρώτης στον κόσμο νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης. 

Όμως, η πολιτική γραμμή και το πρόγραμμά του ΠΚΚ εξελίχθηκαν με την ιδεολογική του ωριμότητα, με τους αυξανόμενους δεσμούς του με τους εργαζόμενους και τις βαθιές του ρίζες μέσα στην εργατική τάξη και το λαό γενικότερα, καθώς και με την εμβάθυνση της συλλογικής του γνώσης για την πορτογαλική κοινωνία και τη δημιουργική αφομοίωση των εργαλείων της μαρξιστικής-λενινιστικής ανάλυσης για το σωστό προσδιορισμό των διαφόρων περιόδων και σταδίων του αγώνα για το σοσιαλισμό στην Πορτογαλία. Αυτό επεξηγεί γιατί θα παραμείνει στην Ιστορία ως μια εξαιρετική κατάκτηση των Πορτογάλων κομμουνιστών η Επανάσταση του Απρίλη, που επιβεβαίωσε ουσιαστικά όλα όσα περιλαμβάνονταν στο Πρόγραμμα του ΠΚΚ.

Η Επανάσταση του Απρίλη ήταν μια μοναδική επανάσταση (όπως παρεμπιπτόντως είναι όλες οι πραγματικές επαναστάσεις), επειδή μοναδική ήταν η συγκεκριμένη διαμορφωμένη πραγματικότητα της χώρας. Στην περίπτωση της Πορτογαλίας, ο καπιταλισμός στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 προσδιοριζόταν από ένα σύνολο χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, που τον διαφοροποιούσαν από την επικρατούσα τότε πραγματικότητα σε άλλες ευρωπαϊκές καπιταλιστικές χώρες.

Μια καθυστερημένη καπιταλιστική χώρα, αλλά με πολύ υψηλό βαθμό μονοπωλιακής συγκέντρωσης, κατά τρόπο ώστε μόνο επτά οικονομικοί όμιλοι κυριαρχούσαν στην οικονομία και έλεγχαν την πολιτική εξουσία. Μια αποικιοκρατική χώρα – η παλαιότερη αποικιοκρατική αυτοκρατορία στον κόσμο, αλλά ταυτόχρονα μια χώρα αποικιοκρατούμενη από τις μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Μια χώρα, που κυριαρχείται από μια φασιστική δικτατορία με ένα εξαιρετικά συγκεντρωτικό και κατασταλτικό μηχανισμό, που για την ανατροπή της απαιτείτο η χρήση της δύναμης των όπλων. Μια χώρα με μια μαχητική εργατική τάξη τόσο βιομηχανική, όσο και αγροτική (η οποία ιδιαίτερα στην ύπαιθρο του Νότου αντιπροσώπευε πάνω από το 80% του οικονομικά ενεργού πληθυσμού). Μια χώρα όπου το μόνο πραγματικό κόμμα ήταν το ΠΚΚ, το οποίο διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στον κοινωνικό και πολιτικό αγώνα κατά του φασισμού.

Όπως αναφέρει ο Λένιν «η συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης είναι η ψυχή του μαρξισμού». Το ΠΚΚ μελέτησε σε βάθος την πορτογαλική κοινωνία και στη βάση αυτής της συγκεκριμένης πραγματικότητας συνέταξε το Πρόγραμμά του, καθορίζοντας με σαφήνεια το χαρακτήρα και την πορεία της αντιφασιστικής επανάστασης και τη σύνδεσή της με τον αγώνα στην Πορτογαλία για μια σοσιαλιστική κοινωνία, δηλαδή τον απώτερο στόχο του ΠΚΚ.

Η ιστορική σημασία του στρατιωτικού πραξικοπήματος της 28ης  Μαΐου 1926 έγκειται στην επιτάχυνση της διαδικασίας συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, θέτοντας ουσιαστικά το κράτος στην υπηρεσία του μεγάλου κεφαλαίου και οξύνοντας την εκμετάλλευση των εργαζομένων, καταργώντας τις δημοκρατικές ελευθερίες, απαγορεύοντας τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων, περιορίζοντας το εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα. Μέσω της παρέμβασης του κράτους δημιουργήθηκαν οι μονοπωλιακοί όμιλοι, που κυριάρχησαν στην εθνική οικονομία και αποτελούσαν την κύρια βάση κοινωνικής στήριξης του φασισμού.

Ο προσδιορισμός της ταξικής φύσης και η κατανόηση των ιδιαιτεροτήτων του πορτογαλικού φασισμού διαδραμάτισαν ζωτικό ρόλο στη θεωρητική επεξεργασία και την πολιτική πρακτική του ΠΚΚ, σηματοδοτώντας αποφασιστικά τον προσανατολισμό και τις παρεμβάσεις του Κόμματος. Ένας προσανατολισμός, που το ακόλουθο απόσπασμα από το «Rumo à Vitória» («Ο δρόμος προς τη Νίκη») συνοψίζει πολύ καλύτερα από ό,τι θα μπορούσα να κάνω εγώ ο ίδιος: «Η φασιστική κυβέρνηση είναι η τρομοκρατική κυβέρνηση των μονοπωλίων, που συνδέονται με τον ιμπεριαλισμό και τους μεγαλογαιοκτήμονες. Το εθνικό κίνημα ενάντια στη φασιστική δικτατορία είναι ένα αντιμονοπωλιακό και αντιιμπεριαλιστικό κίνημα. Η ανατροπή της φασιστικής δικτατορίας πρέπει να συνοδεύεται από την κατάργηση της κοινωνικής της βάσης και την εφαρμογή ενός βαθύτατου κοινωνικού μετασχηματισμού της πορτογαλικής κοινωνίας, που θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα του λαού και θα εξασφαλίζει την ανεξαρτησία της χώρας. Στις σημερινές εθνικές συνθήκες, η επανάσταση, για την οποία αγωνιζόμαστε είναι μια δημοκρατική και εθνική επανάσταση».

Το Πρόγραμμα της Δημοκρατικής και Εθνικής Επανάστασης

Το 6ο  Συνέδριο του ΠΚΚ, που πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1965, μετά από εκτεταμένες συζητήσεις και με τη χαρακτηριστική συλλογικότητα του Κόμματος, παρά τις συνθήκες βαθιάς παρανομίας, καθόρισε οκτώ θεμελιώδη σημεία ή στόχους της αντιφασιστικής επανάστασης, που πρέπει να υπενθυμίσουμε εδώ, για να τονίσουμε ότι επιβεβαιώθηκαν από τη διαδικασία της επανάστασης και ιδιαίτερα από τα επιτεύγματα και τις κατακτήσεις της: 

1. Να καταστραφεί το φασιστικό κράτος και να εγκαθιδρυθεί ένα δημοκρατικό καθεστώς.
2. Να κτυπηθεί καίρια η εξουσία των μονοπωλίων και να προωθηθεί η γενική οικονομική ανάπτυξη.
3. Να πραγματοποιηθεί η Αγροτική Μεταρρύθμιση, δίδοντας τη γη σε αυτούς που την καλλιεργούν.
4. Να αυξηθεί το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων και του λαού γενικότερα.
5. Να εκδημοκρατικοποιηθεί η εκπαίδευση και ο πολιτισμός.
6. Να απελευθερωθεί η Πορτογαλία από τον ιμπεριαλισμό.
7. Να αναγνωριστεί και εξασφαλιστεί στους λαούς των πορτογαλικών αποικιών το δικαίωμα της παραχώρησης άμεσης ανεξαρτησίας.
8. Να ακολουθηθεί μια πολιτική ειρήνης και φιλίας με όλους τους λαούς.

Το 6ο Συνέδριο του Κόμματος καθόρισε το στάδιο της αντιφασιστικής επανάστασης ως Δημοκρατικό και Εθνικό. Δημοκρατικό, θέτοντας ως προτεραιότητα την ανατροπή του φασιστικού καθεστώτος και την εγκαθίδρυση θεμελιωδών δημοκρατικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Εθνικό, καθώς στοχεύει να θέσει τέλος στην αποικιοκρατία και να απελευθερώσει την Πορτογαλία από την κυριαρχία του ιμπεριαλισμού. Μια επανάσταση ούτε «αστικοδημοκρατική», όπως ήθελαν οι φιλελεύθεροι δημοκράτες, που ονειρεύονταν τη συνύπαρξη ελευθερίας και μονοπωλίων, όπως στην καπιταλιστική Ευρώπη, ούτε «σοσιαλιστική», όπως ήθελαν οι μικροαστικές ριζοσπαστικές δυνάμεις, προσκολλημένες σε δογματικά σχήματα.

Μια επανάσταση, όπου ορισμένοι από τους δημοκρατικούς στόχους της, ταυτόχρονα ήταν και στόχοι της σοσιαλιστικής επανάστασης, έτσι ώστε, μεταξύ του δημοκρατικού και εθνικού σταδίου και του σοσιαλιστικού σταδίου της επανάστασης, όχι μόνο να μην υπάρχει κανένα «Σινικό Τείχος», αλλά μεταξύ τους να εγκαθιδρύεται μια στενή σύνδεση. Η επαναστατική διαδικασία εξελίχθηκε στη χώρα μας με τέτοιο τρόπο ώστε το ίδιο το Σύνταγμα, που εγκρίθηκε στις 2 Απριλίου 1976, κατοχύρωσε ρητά τη σοσιαλιστική επιλογή της Πορτογαλικής Επανάστασης, ανοίγοντας πραγματικά το δρόμο προς το σοσιαλισμό για την Πορτογαλία. Κατά τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου, το σύνθημα ήταν ο αγώνας για τη «δημοκρατία στο δρόμο προς το σοσιαλισμό», μια ορολογία που ούτε καν εξέχοντες πρωταγωνιστές γεγονότων ανοιχτά αντεπαναστατικού χαρακτήρα, όπως το πραξικόπημα της 25ης  Νοεμβρίου, δεν αισθάνθηκαν ικανοί να αμφισβητήσουν.

Ωστόσο, το ίδιο το Πρόγραμμα του Κόμματος προειδοποιούσε ότι χωρίς την επίτευξη και των οκτώ του στόχων, «η δημοκρατική και εθνική επανάσταση δεν θα είχε ολοκληρωθεί και η δημοκρατική και ανεξάρτητη ανάπτυξη της πορτογαλικής κοινωνίας δεν θα ήταν εξασφαλισμένη». Δυστυχώς, αυτό ακριβώς συνέβη με την εξέλιξη της αντεπανάστασης και την αποκατάσταση της μονοπωλιακής εξουσίας και της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας στην Πορτογαλία.

Ο δρόμος της ένοπλης λαϊκής εξέγερσης

Η πάλη απόψεων αναφορικά με το δρόμο της ανατροπής του φασισμού και της κατάκτησης της ελευθερίας σημάδεψε ολόκληρη την ιστορία του αντιφασιστικού αγώνα. Ήταν παρούσα στον καθορισμό των μορφών πάλης (οικονομικής και πολιτικής, νόμιμης, ημι-νόμιμης και παράνομης), στο ρόλο της λαϊκής μαζικής πάλης (την οποία το ΠΚΚ θεωρούσε πάντα ως την «κινητήρια δύναμη της επανάστασης»), στη χρήση της δύναμης των όπλων, που περιλάμβανε την προσέλκυση και την ουδετεροποίηση τουλάχιστον ενός μέρους των Ενόπλων Δυνάμεων. Με βάση την ανάλυσή του για τον άκρως συγκεντρωτικό και βίαιο χαρακτήρα του φασιστικού κράτους, ο δρόμος, που υποστήριζε το ΠΚΚ ήταν ο δρόμος της εθνικής εξέγερσης, της ένοπλης λαϊκής εξέγερσης (το ΠΚΚ ήταν το μοναδικό κομμουνιστικό κόμμα στην Ευρώπη, που υπερασπιζόταν αυτή την πορεία). Και αυτό απέναντι σε αναρχικές, πραξικοπηματικές, νομικίστικες, αριστερίστικες αντιλήψεις, οι οποίες είχαν ως κοινό χαρακτηριστικό στοιχείο την υποτίμηση του οργανωμένου και μαζικού αγώνα, καθώς επίσης και τη συνωμοτική δουλειά τόσο μέσα στις γραμμές των Ενόπλων Δυνάμεων, όσο και στα μέτωπα των αποικιακών πολέμων, πράγμα που παρεμπιπτόντως δημιούργησε παρεξηγήσεις σχετικά με τη θέση του ΠΚΚ για την ανάγκη να μην αφεθεί ο εν δράσει στρατός στο έλεος της φασιστικής και αποικιακής προπαγάνδας.

Επιπλέον, σε αυτό το ζήτημα είναι αδύνατο να μην αναγνωρίσουμε ότι η ανατροπή του φασισμού, η κατάκτηση και εδραίωση της ελευθερίας αντιστοιχούσαν βασικά στις προοπτικές, που υπέδειξε το ΠΚΚ. Όχι προφανώς στην κάθε λεπτομέρεια τους, αλλά ως προς το περιεχόμενο, δηλαδή ως προς τη διασύνδεση της μαζικής και της ένοπλης δράσης, σε μια διαδικασία κατά την οποία η στρατιωτική εξέγερση, που προωθούσε το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (ΚΕΔ) συνοδεύτηκε αμέσως με τη λαϊκή εξέγερση. Η ίδια η ταχύτητα, με την οποία η στρατιωτική συνιστώσα της επαναστατικής διαδικασίας προχώρησε στη ριζοσπαστικοποίηση του προγράμματος της ήταν αποτέλεσμα της παρέμβασης των μαζών, οι οποίες όχι μόνο αρνήθηκαν την προτροπή να παραμείνουν στα σπίτια τους, αλλά κατέκλυσαν τους δρόμους, δίνοντας βροντερή φωνή στη βαθιά επιθυμία τους για ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη. Η γιγαντιαία Εργατική Πρωτομαγιά του 1974, που γιορτάστηκε από το Βορρά ως το Νότο της χώρας, αποτελεί την αναμφισβήτητη επιβεβαίωση του αναντικατάστατου ρόλου της επαναστατικής παρέμβασης της εργατικής τάξης και των εργατικών μαζών.

Πιστεύω ότι μπορεί να ειπωθεί ότι η Συμμαχία Λαού-ΚΕΔ, αυτό το αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό γνώρισμα της Πορτογαλικής Επανάστασης, αντανακλά την πραγματικότητα και τη δημιουργικότητα της διαδικασίας εξέγερσης.

Τα επιτεύγματα της Επανάστασης

Η τολμηρή παρέμβαση των μαζών σε συμμαχία με το προοδευτικό στράτευμα και η ήττα των διαδοχικών αντιδραστικών πραξικοπημάτων, που λειτούργησαν ως επιταχυντές της επαναστατικής διαδικασίας, ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες ώστε το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πρόσωπο της χώρας να αλλάξει ριζικά.

Ο κρατικός μονοπωλιακός καπιταλισμός δέχτηκε καίρια πλήγματα με την εθνικοποίηση του τραπεζικού και ασφαλιστικού τομέα, καθώς και άλλων βασικών τομέων της οικονομίας. Το μονοπωλιακό κεφάλαιο υπέστη θανάσιμα πλήγματα. Οι συνθήκες διαβίωσης των εργαζομένων και του πληθυσμού γενικότερα βελτιώθηκαν ριζικά. Η ιδιοκτησία της γης των μεγάλων τσιφλικάδων του Νότου απαλλοτριώθηκε και πραγματοποιήθηκε μια Αγροτική Μεταρρύθμιση σοσιαλιστικού χαρακτήρα. Δημιουργήθηκε ένας ευρύς τομέας της οικονομίας, απελευθερωμένος από την ατομική ιδιοκτησία και τον έλεγχο του καπιταλισμού, στον οποίο το κράτος και οι εργαζόμενοι απέκτησαν την εξουσία λήψης αποφάσεων. Σε συμμαχία με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των λαών των πορτογαλικών αποικιών τερματίστηκαν η αποικιοκρατία και οι αποικιακοί πόλεμοι.

Αντίθετα με ό,τι σκόπευαν και σκοπεύουν οι αντίπαλοι της Επανάστασης της 25ης  Απριλίου, οι μετασχηματισμοί αυτοί (που οι αντιδραστικές δυνάμεις κατηγορούσαν ως επιβολή μιας σεχταριστικής ιδεολογίας, κατά τρόπο που ακόμα και σήμερα θεωρούν απαραίτητο όπως το Σύνταγμα θα πρέπει να «αποϊδεολογικοποιηθεί») όχι μόνο ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της χώρας, αλλά ήταν απαραίτητοι για το καίριο κτύπημα της κοινωνικής βάσης του φασισμού και την υπεράσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών απέναντι στο σαμποτάζ της οικονομίας και τις αλλεπάλληλες αντεπαναστατικές απόπειρες. Αν αυτοί οι μετασχηματισμοί ανταποκρίνονταν στις θεμελιώδεις γραμμές του Προγράμματος του ΠΚΚ, ήταν ακριβώς επειδή ανταποκρίνονταν στις αναπτυξιακές απαιτήσεις της πορτογαλικής κοινωνίας και όχι λόγω οποιουδήποτε μακιαβελικού βολονταρισμού των κομμουνιστών.

Με τους πραγματοποιημένους μετασχηματισμούς εγκαθιδρύθηκαν νέες σχέσεις παραγωγής σε ευρείς τομείς της οικονομίας και οι καπιταλιστικές μορφές παραγωγής αν και εξακολουθούσαν να είναι κυρίαρχες, εντούτοις έπαψαν να είναι οι καθοριστικές. Αν η πολιτική εξουσία είχε ασκηθεί από δυνάμεις, που ευνοούσαν την επαναστατική διαδικασία, οι ίδιοι οι νόμοι της οικονομικής ανάπτυξης θα οδηγούσαν τελικά την Πορτογαλία προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού.

Αυτή η αντικειμενική δυνατότητα εξετάστηκε με αρκετή σχολαστικότητα από το ΠΚΚ στο 8ο  Συνέδριό του (Νοέμβριος 1976), υποδεικνύοντας ότι αν και είχε ήδη υιοθετηθεί ένα Σύνταγμα, που κατοχύρωνε το σοσιαλιστικό προσανατολισμό και στόχο της Πορτογαλικής Επανάστασης, εντούτοις η Πορτογαλία βρισκόταν σε ένα επικίνδυνο σταυροδρόμι. Αν η εξέλιξη της επανάστασης δεν έγινε προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού, αυτό συνέβη επειδή η πολιτική εξουσία αντιτάχθηκε σε αυτή με τη θεσμοθέτηση, αρχής γενομένης από την πρώτη συνταγματική κυβέρνηση, της διαδικασίας καπιταλιστικής παλινόρθωσης, η οποία σιγά-σιγά και παρά τη λαϊκή αντίσταση, οδήγησε στην ανασύσταση των μεγάλων οικονομικών ομίλων και στους πολύ σοβαρούς ακρωτηριασμούς της εθνικής κυριαρχίας της χώρας με τη συμμετοχή στο ΝΑΤΟ και τη διαδικασία της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής ολοκλήρωσης, με την υποταγή της Πορτογαλίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ευρώ.

Μια ημιτελής επανάσταση

Η Πορτογαλική Επανάσταση ήταν μια ημιτελής επανάσταση. Δεν επιτεύχθηκαν όλοι οι στόχοι, που είχε επισημάνει το ΠΚΚ για την πλήρη υλοποίησή της (για παράδειγμα, στην περίπτωση της ρήξης των δεσμών με τον ιμπεριαλισμό). Άλλοι στόχοι, οι οποίοι υλοποιήθηκαν πλήρως ή εν μέρει (όπως οι εθνικοποιήσεις, η αγροτική μεταρρύθμιση ή ο εργατικός έλεγχος) υπέστησαν αργότερα σοβαρά πλήγματα ή ακόμα και καταργήθηκαν.

Η αντίδραση των φασιστικών και αντεπαναστατικών δυνάμεων ξεκίνησε από την πρώτη μέρα. Σε μεγάλα τμήματα της εθνικής επικράτειας, υποταγμένα σε αντικομουνιστικά τοπικά αφεντικά και κληρικούς, διατηρήθηκαν αντιδημοκρατικές καταστάσεις, που στη συνέχεια έδωσαν τη θέση τους στο κύμα τρομοκρατίας, που κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 1975. Η ανάμειξη του ιμπεριαλισμού, του ΝΑΤΟ και των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, καθώς και της Ευρωπαϊκής Σοσιαλδημοκρατίας της «Ευρώπης μαζί μας», είναι πλέον ευρέως τεκμηριωμένη. Το PS (Σοσιαλιστικό Κόμμα), ξεφεύγοντας το ίδιο από το πρόγραμμα, με το οποίο απέσπασε μεγάλη υποστήριξη από τους ψηφοφόρους όχι μόνο «έθεσε τον σοσιαλισμό στο συρτάρι», αλλά συμμάχησε με την ακροδεξιά ενάντια στην επαναστατική διαδικασία.

Οι συνέπειες είναι γνωστές. Η δεξιά πολιτική και η υποταγή στις επιταγές της ευρωπαϊκής καπιταλιστικής ολοκλήρωσης, με επικεφαλής τις διαδοχικές κυβερνήσεις του Σοσιαλιστικού Κόμματος, του δεξιού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος και του συντηρητικού Χριστιανοδημοκρατικού Λαϊκού επιδείνωσε τα διαρθρωτικά προβλήματα της χώρας, κατέστρεψε μεγάλο μέρος του παραγωγικού ιστού, παρέδωσε βασικούς τομείς της εθνικής οικονομίας στο ξένο κεφάλαιο, επέβαλε μια πολιτική χαμηλών μισθών και εισοδημάτων, όξυνε τις κοινωνικές αδικίες και διεύρυνε τις ανισότητες, έδεσε τη χώρα στην επιθετική στρατηγική του ιμπεριαλισμού, έθεσε σε κίνδυνο την κυριαρχία και την εθνική ανεξαρτησία. Κύριο αποτέλεσμα αυτής της δεξιάς πολιτικής είναι ότι η Πορτογαλία δεν βρίσκεται στην «πρώτη σειρά», αλλά στην ουρά της Ευρώπης.

Ωστόσο, στη σύγχρονη ιστορία της Πορτογαλίας, υπάρχει ένα πριν, καθώς και ένα μετά την 25η  Απριλίου. Τα επιτεύγματα της επαναστατικής περιόδου του 1974-75 άφησαν την σφραγίδα τους στις κατακτήσεις, τις εμπειρίες και αξίες, που το ΠΚΚ ενσωματώνει στο πρόγραμμα αγώνα του για την υπεράσπιση των συμφερόντων των εργαζομένων και του λαού και για το σοσιαλιστικό μέλλον της Πορτογαλίας. Ένα πρόγραμμα που, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, ονομάζεται «Για μια προηγμένη δημοκρατία, οι αξίες του Απρίλη στο μέλλον της Πορτογαλίας».

Αυτή η δημοκρατία, σύμφωνα με την άποψη του ΠΚΚ, είναι ταυτόχρονα πολιτική, οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική, μέσα σε ένα πλαίσιο εθνικής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας, χωρίς το οποίο δεν μπορεί να γίνει λόγος για πραγματική δημοκρατία.

Μια δημοκρατία, που όχι μόνο ανταποκρίνεται στις εμπειρίες και τις αξίες του Απρίλη, αλλά και δίνει πρακτική θεσμική έκφραση στο γράμμα και το πνεύμα του Συντάγματος της Πορτογαλικής Δημοκρατίας, το οποίο περιέχει από μόνο του ένα ολόκληρο πρόγραμμα ικανό να ενώσει όλες τις δημοκρατικές και πατριωτικές δυνάμεις στον αγώνα για τη ρήξη με τις δεξιές πολιτικές δεκαετιών και για μια πατριωτική και αριστερή εναλλακτική λύση, που εξασφαλίζει μια Πορτογαλία με μέλλον.

Παρά τις επτά αναθεωρήσεις, που το αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό, το Σύνταγμα συνεχίζει να κατοχυρώνει αρχές και στόχους ευνοϊκούς για τους εργαζόμενους και για όσους έχουν λιγότερα και είναι λιγότερο δυνατοί, αρχές και στόχους που το καθιστούν το πιο προοδευτικό στην Ευρώπη και που γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο είναι απαραίτητα να το υπερασπίσουμε. Και το ΠΚΚ καλεί το λαό να το υπερασπίσει ενάντια στη νέα επίθεση εκείνων των δυνάμεων, που συνεχίζουν να προσπαθούν να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους με την 25η  Απριλίου 1974.

Αυτή η συμβολή είναι ίσως πολύ μεγάλη και δεν έχει στόχο να κάνει κάτι περισσότερο από το να αναδείξει, αφενός τα καθολικά χαρακτηριστικά που επιβεβαίωσε η Επανάσταση του Απρίλη και αφετέρου τα συγκεκριμένα πρωτότυπα χαρακτηριστικά, που σημάδεψαν την Πορτογαλική Επανάσταση. Η αντιστοιχία της στην ουσία με τις αναλύσεις και την πολιτική παρέμβαση του ΠΚΚ είναι μια μεγαλύτερη έκφραση του αναντικατάστατου ρόλου, που διαδραματίζουν οι κομμουνιστές στον αγώνα των Πορτογάλων εργαζομένων και του λαού για μια καλύτερη ζωή στα τελευταία εκατό χρόνια.

Υποσημειώσεις

 (6) Αλβάρο Κουνιάλ στο «Αλήθεια και ψέματα στην Απριλιανή Επανάσταση. (Η αντεπανάσταση ομολογεί)», Edições “Avante!”, Λισαβόνα, 1999.