Στον σημερινό κόσμο διαμορφώνεται πολυπολισμός
Στον σημερινό κόσμο διαμορφώνεται πολυπολισμός *[1]
Ο σύγχρονος κόσμος βρίσκεται σε κατάσταση συνεχών δομικών αλλαγών. Η υφιστάμενη πολιτική πραγματικότητα επηρεάζεται από πολυάριθμες προκλήσεις και απειλές, πράγμα που την οδηγεί σε συστημική αστάθεια. Το σύστημα, που εγκαθιδρύθηκε με τις Διασκέψεις της Γιάλτας και του Πότσνταμ δέχεται μια καταστροφική διάβρωση, ενώ καταβάλλονται προσπάθειες για αναδιαμόρφωση κύριων διεθνών θεσμών. Παρατηρείται μια προσπάθεια να γκρεμισθεί το σύστημα της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, το οποίο εμφανίσθηκε ως αποτέλεσμα της νίκης των κρατών της αντιχιτλερικής συμμαχίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επί του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού, του ιταλικού φασισμού και του ιαπωνικού μιλιταρισμού. Την ίδια στιγμή διαμορφώνεται μια νέα τάξη πραγμάτων, στηριζόμενη στις αρχές του πολυπολισμού.
Ο χρόνος ασταμάτητα προχωρεί, ήδη εδώ και πέντε χρόνια ζούμε χωρίς τον κύριο ιδεολόγο του πολυπολισμού, τον εξαίρετο επιστήμονα, διπλωμάτη και πολιτικό Γεβγκένι Πριμακώφ. Μεταξύ των πολλών υπηρεσιών, που είχε προσφέρει, είναι και η επεξεργασία και επιστημονική τεκμηρίωση της θεωρίας του πολυπολισμού στον κόσμο, όπως την κατέγραψε στο βιβλίο «Μεγαλόφωνες σκέψεις», στο οποίο σημείωσε ότι η αρχή της δημιουργίας ενός πολυπολικού παγκόσμιου συστήματος μπορεί να προσδιοριστεί στην περίοδο τερματισμού του ψυχρού πολέμου (1).
Η διαμόρφωση της νέας παγκόσμιας τάξης πραγματοποιείται μέσα σ’ ένα περιβάλλον αυξανόμενης οικουμενικής αστάθειας και χάους στις διεθνείς σχέσεις, όπου η σταθερότητα των πολιτικών καθεστώτων σε διάφορα κράτη εξαρτάται από την ικανότητά τους να αντέχουν σε «βελούδινες επαναστάσεις», υβριδικούς πολέμους, κυβερνοεπιθέσεις και τεχνικές ελεγχόμενου χάους.
Αντιμετωπίζουμε μια δύσκολη, ακόμα θα λέγαμε κάπως παράξενη κατάσταση. Φαίνεται ότι ο σχηματισμός νέου πολυπολικού συστήματος οδηγεί τον κόσμο στον ορθολογισμό και την τάξη, αλλά ταυτόχρονα μια σειρά κράτη, που κατέχουν ηγετικές θέσεις στην παγκόσμια πολιτική σκηνή εμμένουν στην ανάγκη διατήρησης της αναρχίας στις διεθνείς σχέσεις, καθώς και του δικαιώματος χρήσης τεχνικών ελεγχόμενου χάους. Αποσιωπάται όμως το γεγονός ότι όλα αυτά αποσκοπούν στην εξάλειψη πολιτικών καθεστώτων, που δεν συμβαδίζουν με τις αντιλήψεις για την παγκόσμια τάξη των ηγετικών κρατών. Καθίσταται όλο και πιο ξεκάθαρη η προσπάθεια μερικών κρατών να διαμοιράσουν τον κόσμο με βάση της αρχή «δικός μου – ξένος». Σε μια τέτοια περίπτωση θα μπορούσαμε να μιλούμε για κάποιον «πολιτικό δαρβινισμό».
Το φλερτ των Αμερικανών – αυτών των μεγαλόπαιδων της παγκόσμιας πολιτικής – με τις τεχνικές του χάους, που απερίσκεπτα θεωρούν ελεγχόμενο και που ήδη δοκιμάστηκε στις «βελούδινες επαναστάσεις» (Μέση Ανατολή, Βόρεια Αφρική, Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών) είναι καταδικασμένο σε αποτυχία.
Η διάλυση του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος διεθνών σχέσεων, βασισμένου στην αρχιτεκτονική της Συνθήκης της Βεστφαλίας[2], βελτιωμένου με τις πολύ μεταγενέστερες συμφωνίες των Διασκέψεων της Γιάλτας και του Πότσνταμ, πιθανώς είναι μια αντικειμενική και αναπόφευκτη διαδικασία. Ο σύγχρονος κόσμος αλλάζει ταχύτατα, γίνεται πιο περίπλοκος, αποκτά νέες ιδιότητες και αυτές οι αλλαγές αποτελούν έναυσμα για τον εκσυγχρονισμό και την προσαρμογή προγενέστερων μοντέλων και σχεδίων διεθνών σχέσεων, πολλά από τα οποία δεν συμβαδίζουν με τους ρυθμούς ανάπτυξης και αποσυντίθενται, παραχωρώντας θέση σε νέες συστημικές λύσεις.
Μερικά φαινόμενα κρίσης του σύγχρονου παγκόσμιου συστήματος άρχισαν ήδη να διαφαίνονται προς τα τέλη του ψυχρού πολέμου, όταν έγινε φανερό ότι οι χώρες του σοσιαλιστικού συνασπισμού είχαν καταπονηθεί από την κούρσα των εξοπλισμών. Παρ’ όλα αυτά το συγκεκριμένο σύστημα συνέχισε να διατηρεί τις θέσεις του ακόμα και μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης σε μια σειρά ανεξάρτητα κράτη, τα πλείστα των οποίων δεν είχαν προηγουμένως ιδίαν εμπειρία εθνικής κρατικής συγκρότησης. Ο μονοπολικός κόσμος, βασισμένος στην ηγεμονία του αμερικανικού έθνους, που ήρθε να αντικαταστήσει την εποχή του διπολισμού στην πραγματικότητα δεν ήταν εντελώς μονοπολικός. Σε αντίθεση με τις προσδοκίες του συνόλου της Δύσης, η κατάρρευση της ΕΣΣΔ δεν οδήγησε σε περαιτέρω διάλυση της Ρωσικής Ομοσπονδίας, η οποία όχι μόνο μπόρεσε να χαλιναγωγήσει τις καταστροφικές φυγόκεντρες δυνάμεις, αλλά ανέλαβε ως ο νόμιμος διάδοχος, ολοκληρωτικά την ευθύνη της Σοβιετικής Ένωσης.
Το πολιτικό κενό, που δημιουργήθηκε με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, ενεργοποίησε όχι μόνο τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και πολλά άλλα κράτη, όπως η Κίνα, η Βραζιλία, η Ινδία, οι οποίες απέκτησαν ένα ισχυρό κίνητρο και ελεύθερο πεδίο για ανάπτυξη. Σήμερα τα κράτη αυτά ονομάζονται ήδη «νέο περίγραμμα του αναδυόμενου πολυπολικού κόσμου». Οι μεταμορφώσεις ήταν τόσο γρήγορες, που οι Αμερικανοί, μεθυσμένοι από την ιστορική συγκυρία, έχασαν τα πάντα. Σχεδόν αμέσως μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ και τη μετάβαση του κόσμου στη μονοπολική περίοδο, οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ως ανταγωνιστές μια σειρά νέων κρατών, τα οποία συσσώρευαν με γοργούς ρυθμούς ισχύ, αποκτούσαν δεξιότητες για αποτελεσματική αντιμετώπιση της αμερικανικής εξωτερικής επεκτατικής πολιτικής και ενώνονταν σε διάφορες συμμαχίες και συνασπισμούς.
Με τον τερματισμό του ψυχρού πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες διακήρυξαν ότι αναλαμβάνουν πλήρως την ευθύνη για την μελλοντική μοίρα του κόσμου και δήλωσαν ως παγκόσμια αποστολή τους την διάδοση παντού της δημοκρατίας και των φιλελεύθερων αξιών. Ταυτόχρονα, βυθίστηκαν σε στρατιωτικές συγκρούσεις και γέννησαν με αδέξιες ενέργειες έναν τέτοιο αντίπαλο, προ του οποίου αποδείχτηκαν αδύνατες. Λόγος γίνεται για την διεθνή τρομοκρατία, η οποία στην πράξη έχει γίνει για τις Ηνωμένες Πολιτείες ένα ανεπίλυτο πρόβλημα σε όλες τις περιοχές, όπου οι Αμερικανοί προσπάθησαν να μεταλαμπαδεύσουν την δημοκρατία.
Οι ΗΠΑ συνεχίζουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον κόσμο. Ο τέως πρόεδρος τους Μπαράκ Ομπάμα στο τελευταίο του διάγγελμα προς το Κογκρέσο δήλωσε ότι οι Αμερικανοί είναι «το πιο ισχυρό έθνος» στον πλανήτη Γη και ότι χρόνο με τον χρόνο γίνονται ισχυρότεροι. Ταυτόχρονα, ο μετασχηματισμός του κόσμου, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, σε θέατρο για έναν ηθοποιό, με τις Ηνωμένες Πολιτείες στον κύριο ρόλο, στην πραγματικότητα επιβεβαίωσε όχι την δύναμη του σύγχρονου συστήματος διεθνών σχέσεων, αλλά την αδυναμία του να ανταποκριθεί επαρκώς στα τεκταινόμενα. Ως αποτέλεσμα μιας μακράς σκληρής πάλης η παγκόσμια κοινότητα μπόρεσε να προτείνει μόνο μία μοναδική επιλογή – την ανάπτυξη με έναν πόλο, με έναν αδιαμφισβήτητο παγκόσμιο ηγέτη, ο οποίος εκτελούσε χρέη και δικαστή και δήμιου. Αυτό το μοντέλο, από την φύση του αντιφατικό και μη ισορροπημένο, αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό να εξαρτάται από τις διαθέσεις της Ουάσιγκτον και συχνά ήταν εκτεθειμένο σε λάθη ανίκανων ηγετών, που τυχαία βρέθηκαν επικεφαλής της εξουσιαστικής πυραμίδας.
Τον Ιούνιο 2020 κυκλοφόρησε το βιβλίο «Το δωμάτιο όπου έγινε: Απομνημονεύματα από τον Λευκό Οίκο» – ένα έργο του Τζων Μπόλτον, πρώην συμβούλου του Προέδρου των ΗΠΑ για θέματα εθνικής ασφάλειας. Από πολλούς ειδικούς το βιβλίο ονομάστηκε «πισώπλατη μαχαιριά» στον Τραμπ. Το βιβλίο αφαιρεί τον πέπλο αδιαφάνειας, που καλύπτει από ανεπιθύμητα μάτια τις διαδικασίες και τους αλγόριθμους[3] για την λήψη σημαντικών αποφάσεων, επισημαίνει τις ιδιαιτερότητες της αλληλεπίδρασης εντός της διοίκησης, τις ενδοϋπηρεσιακές αντιφάσεις και διαφωνίες. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον σημερινό Πρόεδρο των ΗΠΑ ως άτομο ασυνεπές, εκκεντρικό και στενόμυαλο, πλήρες με στιγμιαίους πόθους, με επιθυμία να αναγνωρίζεται η προσωπική του αξία. Παρά τις απαγορεύσεις, το ευρύ κοινό απέκτησε πρόσβαση σε πληροφορίες μερικούς μήνες πριν από την εκλογή νέου προέδρου στη χώρα, πράγμα που πυροδότησε ίντριγκες γύρω από τις επερχόμενες εκλογές και εκ τούτου είναι αδύνατη η όποια πρόβλεψη από τώρα για το πως θα εξελιχθεί η κατάσταση μέχρι το Φθινόπωρο.
Για το σύστημα διεθνών σχέσεων η μετάβαση στον μονοπολισμό ήταν συνδεδεμένη με μια κατάσταση αναταραχής γιατί το όποιο λάθος θα γινόταν από τον μοναδικό παγκόσμιο πόλο αμέσως θα οδηγούσε σε κρίση ολόκληρο το σύστημα. Κι’ αυτό εξαιτίας του γεγονότος ότι το συγκεκριμένο σύστημα οικοδομήθηκε στη βάση των αρχών της ιδεολογίας, των συμφερόντων και των αξιών, φορέας των οποίων ήταν αυτός ο μοναδικός πόλος. Ο μονοπολικός κόσμος αμέσως εκδήλωσε μια συστημική αδυναμία, την οποία την ίδια στιγμή εκμεταλλεύτηκαν οι νέες γενιές κρατών, τα οποία σήμερα εφορμούν να καταλάβουν πρώτες γραμμές στη παγκόσμια πολιτική.
Η αποδυνάμωση του μονοπολικού συστήματος δεν οδήγησε στην αυτόματη μεταμόρφωση του σε πολυπολικό κι’ αυτό γιατί είχε διαφανεί ότι απαιτείτο αρκετός χρόνος, ώστε οι πιο ενεργά εξελισσόμενοι παίχτες, που στην διάρκεια του ψυχρού πολέμου ευρίσκονταν στην σκιά της ΕΣΣΔ και των ΗΠΑ, να αποκτούσαν ανεξαρτοποίηση, να ενίσχυαν τις χρηματιστικο-οικονομικές τους ευκαιρίες, να συνειδητοποιούσαν τον αυξανόμενο ρόλο τους στην μεταμόρφωση του πολιτικού συστήματος στον σύγχρονο κόσμο και να προβληθούν ως νέα κέντρα εξουσίας.
Η μετάβαση από το μονοπολικό σύστημα στο πολυπολικό δεν ήταν μια στιγμιαία διαδικασία, αλλά μεταξύ των δυο καταστάσεων εμφανίσθηκε κάποιο κενό, το οποίο στην παγκόσμια πολιτική συμπληρωνόταν από μη κρατικούς παράγοντες και θεσμούς. Ως αποτέλεσμα αυτού ήταν η περαιτέρω αποδυνάμωση του υπάρχοντος συστήματος διεθνών σχέσεων, γιατί τον ρόλο και την σημασία των κρατών άρχισε όλο και ενεργότερα να αμφισβητείται από τις πολυεθνικές εταιρείες, τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρίες και διεθνή ιδρύματα. Σήμερα ο ρόλος τους στην παγκόσμια πολιτική και στην σφαίρα των διεθνών σχέσεων αυξήθηκε κατά πολύ. Υπενθυμίζουμε ότι τον Οκτώβριο 2019 η αντιπολίτευση στη Βενεζουέλα προσπάθησε να εκδιώξει τον εν ενεργεία Πρόεδρο Νικολά Μαδούρο με την συμβολή της ιδιωτικής στρατιωτικής εταιρείας «Silvercorg».
Γι’ αυτούς και για πολλούς άλλους λόγους το αναδυόμενο νέο σύστημα του πολυπολικού κόσμου μπορεί να βυθιστεί σε μια κατάσταση ελεγχόμενου χάους. Σε συνθήκες ελεγχόμενου χάους οι παγκόσμιοι πόλοι χάνουν την σημασία τους και καθίστανται περιττοί, καθώς ο κόσμος του χάους είναι οικοδομημένος σε εντελώς διαφορετικές αρχές και μοντέλα. Υπολογίζουμε ότι η πιθανότητα μιας τέτοιας εξέλιξης των γεγονότων είναι σχεδόν μηδενική, αλλά μόνο ο χρόνος μπορεί να δώσει εξαντλητική απάντηση σε όλες μας τις αμφιβολίες.
Σήμερα όμως, παρακολουθώντας και μελετώντας την μεταβατική περίοδο, την οποία διανύουμε, μπορούμε να δηλώσουμε ότι η ιδέα ενός πολυπολικού κόσμου είναι τόσο δημοφιλής, που πολλά κράτη προσπαθούν να παίξουν τον ρόλο νέων παγκόσμιων πόλων με διαφορετικό βαθμό επιτυχίας – αρκεί να αναφέρουμε τουλάχιστον την Κίνα και την Ινδία. Η Ρωσία πρέπει να υπολογίσει την εμφάνιση στον παγκόσμιο χάρτη των νέων πόλων, όχι λιγότερο από τις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες το καθεστώς της μόνης υπερδύναμης προσπαθούν συνεχώς να διεκδικούν.
Συνολικά, όλα τα νέα παγκόσμια κέντρα, που αξιώνουν καθεστώς πόλου στον αναδυόμενο πολυπολικό κόσμο είναι φιλικά προσκείμενα προς την Ρωσία. Και με την Κίνα, και με την Ινδία, ακόμα και με την Βραζιλία, την Ρωσία συνδέουν σχέσεις στρατηγικού εταίρου Επιπλέον, όλες αυτές οι χώρες, μαζί με την Ρωσία, αποτελούν μέρος της Οργάνωσης BRICS[4], η οποία βάσιμα διεκδικεί καθεστώς ως ένας από τους κορυφαίους διεθνείς οργανισμούς.
Οι περισσότεροι αναλυτές στρατηγικού σχεδιασμού στις ΗΠΑ όλο και με αυξανόμενο ενδιαφέρον παρακολουθούν την BRICS και ιδιαίτερα την Κίνα. Ο Πρόεδρος Τραμπ συνεχίζει να εκπλήττει τον κόσμο με τις απροσδόκητες δηλώσεις του είτε για το σφάλμα των Ουρανών στην εμφάνιση του COVID-19, είτε για να κρύψει το μέγεθος της εξάπλωσής του, ή ακόμα και απλώς για τις υπάρχουσες μεγαλοκρατικές φιλοδοξίες στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας.
Οι ΗΠΑ σχεδιάζουν να φιλοξενήσουν τον Σεπτέμβριο 2020 την Σύνοδο Κορυφής των G7, όπου έχουν ήδη προσκληθεί η Ρωσία, η Ινδία, η Νότια Κορέα και η Αυστραλία. Όσον αφορά το Πεκίνο, οι διοργανωτές έχουν καταστήσει σαφές ότι δεν το αναμένουν εκεί. Ίσως ο Τραμπ προσπαθεί με αυτόν τον τρόπο να δημιουργήσει κάποια διάσπαση μεταξύ των κρατών-μελών της BRICS, αλλά δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα ότι η πρωτοβουλία του θα στεφθεί με επιτυχία. Ο Υφυπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας Σεργκέι Ριαμπκώφ σχολίασε την πρωτοβουλία του αμερικανού Προέδρου ως εξής:
Η λεγόμενη διευρυμένη G7 ως ιδέα είναι λάθος. Είναι απλώς αδύνατο να συζητηθούν χωρίς την Κίνα τα μεν ή τα δε ζητήματα, που απασχολούν τον σύγχρονο κόσμο [2].
Για την Ρωσία, η BRICS είναι ένα σχήμα υψίστης προτεραιότητας. Τον Οκτώβριο 2020, προγραμματίζεται η τακτική σύνοδος κορυφής των ηγετών της BRICS υπό την προεδρία της Ρωσίας. Στα χρόνια, που ακολούθησαν την πρώτη συνάντηση των πέντε στο Γιεκατερινμπούργκ, η Ένωση αναδιοργανώθηκε σημαντικά. Η πορεία πέρασε από ένα «κλαμπ συμφερόντων» σε μια διεπιστημονική στρατηγική εταιρική σχέση για ένα ευρύ φάσμα οικονομικών, πολιτικών και πολιτιστικών θεμάτων.
Ταυτόχρονα, το περιεχόμενο και η μορφή αυτής της συνεργασίας διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την επιλογή συνεργάτη. Έτσι, οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Κίνας αναπτύσσονται πιο ενεργά. Οι σχέσεις με την Ινδία, όσον αφορά το ρυθμό και το επίπεδο ανάπτυξης, εξακολουθούν να υστερούν των αντίστοιχων ρωσο-κινέζικων, αλλά συνεχίζουν να έχουν μια σταθερά ανοδική τάση σε πολλές παραμέτρους. Με την Βραζιλία η Ρωσία αναπτύσσει μια ειδική μορφή σχέσεων, στην οποία και οι δύο χώρες προσπαθούν να διαμορφώνουν ενοποιημένη θέση στη διαμόρφωση της διεθνούς ατζέντας, ενώ σε περιφερειακό επίπεδο να χρησιμοποιούν για κοινή πρόοδο προς έναν πολυπολικό κόσμο τις δυνατότητες που προσφέρουν η BRICS μαζί με τον SCO (Σημ. μετ.: Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης, είναι ένας ευρω-ασιατικός ο?????????, ???????????? ?? ??? ????????, ??? ????????? ??? ??? ????????, ??? ???????????? ???? 15 ??????? 2001 ???? ?????????? ????? ??? ???? ?????? ??? ?????, ??? ?????????, ??? ?????????, ??? ??????, ??? ??????????? ??? ??? ????????????)ργανισμός, ασχολούμενος με την πολιτική, την οικονομία και την ασφάλεια, που ανακοινώθηκε στις 15 Ιουνίου 2001 στην Σαγκάη τ?? ????? ??? ???? ?????? ??? ?????, ??? ?????????, ??? ?????????, ??? ??????, ??? ??????????? ??? ??? ????????????)ης Κίνας από τους ηγέτες της Κίνας, του Καζακστάν, της Κιργισίας, της Ρωσίας, του Τατζικιστάν και του Ουζμπεκιστάν).
Κάτι τέτοιο επιτρέπει στην Ρωσία να αντιστέκεται στο κύμα ενός ελεγχόμενου χάους, δημιουργώντας συμμαχικές σχέσεις με άλλους αναδυόμενους πόλους του νέου παγκόσμιου συστήματος, ακολουθώντας δική τους εξωτερική πολιτική, εναλλακτική της ακολουθούμενης πολιτικής από την Ουάσιγκτον. Όπως επισήμανε ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρώφ, πολλοί εν ενεργεία πολιτικοί, σε μια προσπάθεια διατήρησης του μονοπολισμού στις διεθνείς σχέσεις, ενεργούν σύμφωνα με την θεωρία του ελεγχόμενου χάους.
Ταυτόχρονα, κύμα ελεγχόμενου χάους προσέγγισε τα ρωσικά σύνορα, κατακλύζοντας την Ουκρανία. Ένα κύμα χάους απειλούσε επίσης και την Αρμενία, αλλά αποφεύχθηκαν μαζικές συγκρούσεις και δεν υπήρξε μεγάλος αριθμός θυμάτων. Μερικές ενδείξεις για την ανάπτυξη μιας συνεχόμενης πλοκής εκδηλώσεων, που συνόδευαν το κύμα χάους σημειώθηκαν μόλις πρόσφατα στην Λευκορωσία στο πλαίσιο της πανδημίας του κορονοϊού και των επερχόμενων προεδρικών εκλογών, αλλά προς το παρόν δεν πραγματοποιήθηκαν.
Όσον αφορά την Ουκρανία, ο μέχρι πρόσφατα ηθοποιός σήμερα δεν διαδραματίζει με πολύ πειστικότητα τον ρόλο του Προέδρου, παρουσιάζοντας μια σταθερά φθίνουσα εκτίμηση, ο οποίος, όπως και ο προηγούμενος πρόεδρος, συνεχίζει να λαμβάνει εντολές από τους υπερατλαντικούς επιμελητές του. Για να αυξήσει την δημοτικότητα του ο Ζελένσκι φλερτάρει με εθνικιστές διαφόρων αποχρώσεων και προσπαθεί, όχι πάντα με επιτυχία, να παίξει τον κύριο ρόλο σε αυτό το ατελείωτο ριάλιτι σόου.
Ο Ζελένσκι βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα μεγάλο πρόβλημα, δηλαδή ανάλαβε μια φτωχή χώρα με κατεστραμμένη και λεηλατημένη οικονομία, η οποία βρίσκεται σε μόνιμη κρίση, με άδειους προϋπολογισμούς, τεράστια χρέη και διεφθαρμένες αρχές. Η νέα κυβέρνηση έχει ανάγκη από πολλά χρήματα για να ξεπεράσει την κρίση. Οι ΗΠΑ προσπαθούν να καταστήσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση πηγή αυτών των χρηματικών πόρων, η οποία όμως, σε περίπτωση αυξανόμενης βαλκανιοποίησης της Ουκρανίας, θα πρέπει να πληρώσει για την ασφάλειά της, αποκαθιστώντας την κατεστραμμένη από τον εμφύλιο πόλεμο οικονομία της χώρας. Όλοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση το έχουν ήδη αντιληφθεί και γι’ αυτό το ουκρανικό ζήτημα ξαφνικά έπαψε να αποτελεί κυρίαρχο θέμα (mainstream).
Η συχνά ασυνεπής και μη επαγγελματική άσκηση πολιτικής από τον Ζελένσκι ωθεί την Ουκρανία στο χείλος της αβύσσου μιας σοβαρής συστημικής κρίσης και στην αποσύνθεση του κράτους σύμφωνα με τις γεωπολιτικές τάσεις και αυτή η διαδικασία, μπορεί να λεχθεί με απόλυτη βεβαιότητα, θα είναι πολύ επώδυνη και τεταμένη. Σε περίπτωση κατάρρευσης, την Ουκρανία αναμένει το γιουγκοσλαβικό σενάριο, δηλαδή πόλεμος όλων ενάντια σε όλους, γενοκτονία, τρόμος, ξένη επέμβαση. Όλα αυτά θα πλήξουν σοβαρά και την ασφάλεια των γειτονικών κρατών. Είναι ακόμα τρομακτικό να φανταστούμε τις συνέπειες ενός τέτοιου σεναρίου για την Ρωσία. Ταυτόχρονα, η πρώην βοηθός του Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ, η Βικτώρια Νούλαντ, σε άρθρο που δημοσίευσε στο περιοδικό «Foreign Affairs» στις 18 Ιουνίου 2020, επιδιώκει και κατηγορηματικά συμβουλεύει να θεωρηθεί η Ουκρανία ως ακόμα ένα πεδίο μάχης για την δημοκρατία [3].
Οι «βελούδινες επαναστάσεις» είναι εφεύρεση των αγγλοσαξόνων. Μπορεί να ειπωθεί ότι οι «βελούδινες επαναστάσεις» είναι στο στυλ τους. Στο παρόν στάδιο, όπως είναι βέβαιοι ορισμένοι Ρώσοι εμπειρογνώμονες, οι Αμερικανοί ειδικοί προσπαθούν να αναπτύξουν μια οικεία έκδοση υλοποίησης «βελούδινων επαναστάσεων», δοκιμάζοντας την στις μαζικές διαμαρτυρίες σε ορισμένες Πολιτείες τους υπό την σημαία της καταπολέμησης του ρατσισμού και της αστυνομικής βίας. Για τέτοια σενάρια, βρίσκουν ηχηρές ονομασίες, όπως «επανάσταση της φωτιά» ή «αμερικανική άνοιξη». Δυστυχώς, στο αποκορύφωμα των διαμαρτυριών ξεκίνησε και ένας πόλεμος γκρεμίσματος μνημείων, τα οποία ήταν ινδάλματα για αρκετές γενεές Αμερικανών. Όπως ορθά σημειώνει ο Ακαδημαϊκός της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών Αλεξάντρ Ντίκιν, αυτά όλα είναι συνέπεια «της δικτατορίας της πολιτικής ορθότητας» (political correctness) [4].
Η πολιτική των ΗΠΑ έναντι της Ρωσίας, στηριζόμενη στις παγκόσμιες οικονομικές κυρώσεις, μόνο ενδυναμώνει την έλλειψη εμπιστοσύνης και την δυσπιστία μεταξύ των χωρών μας, οι διακρατικές σχέσεις των οποίων μπορούν να χαρακτηριστούν ως επίμονα κακές. Όλες οι προαναφερθείσες τάσεις υλοποιούνται κατά την περίοδο της πιο σοβαρής πανδημίας COVID-19. Η απομόνωση της Ρωσίας, στην οποία σήμερα εξακολουθούν να επιμένουν οι ΗΠΑ, είναι ένας δρόμος στο πουθενά.
Το Αντεπιστέλλον μέλος της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών Βίκτωρ Κρεμενιούκ στο βιβλίο «Μαθήματα του ψυχρού πολέμου» έγραφε:
Ενώπιον της επιστήμης για τις διεθνείς σχέσεις και της επιστήμης για την δημόσια διοίκηση τίθεται το καθήκον αξιοποίησης στον μέγιστο δυνατό βαθμό της υπάρχουσας εμπειρίας, αναφορικά με την συμπεριφορά σε περιπτώσεις δύσκολων καταστάσεων, ο ψυχρός πόλεμος αναμφίβολα συμπεριλαμβάνεται σε τέτοιες καταστάσεις, πώς να αποφεύγονται περιττές και συχνά επινοημένες επιπλοκές, πώς να τις αντιμετωπίζουμε όταν και εφ’ όσον συμβούν. Η επιστημονική γνώση σ’ όλους τους τομείς ωφέλησε εκείνους, που διανοητικά και ηθικά ήταν έτοιμοι να ακολουθήσουν τις οδηγίες υπεύθυνων και ικανών στοχαστών. Τώρα αυτή η γνώση απαιτεί όλο και περισσότερο την ύπαρξη σοφίας και σύνεσης εκεί, που όπως φαίνεται, κυριαρχούν ο εθνικός εγωισμός και τα συμφέροντα του δικού σου κράτους. Στην παγκόσμια κοινότητα πρέπει να τηρείται μια ισορροπία μεταξύ εθνικών και πανανθρώπινων συμφερόντων, αλλά το πώς θα επιτευχθεί αυτό, μπορεί να λεχθεί μόνο με μια βαθιά και ειλικρινή γνώση του μακρινού και του πολύ πρόσφατου παρελθόντος [5].
Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ πιθανόν να μην λαμβάνει υπόψη τα μαθήματα του ψυχρού πολέμου και συνειδητά επιλέγει την αντιπαράθεση με την Ρωσία, συγκεντρώνοντας υπό την σημαία του πολλούς δορυφόρους, έτοιμους για ο,τιδήποτε χάριν της εύνοιας από την Ουάσιγκτον. Αυτοί είναι η Πολωνία και οι Βαλτικές χώρες, που ξέχασαν τα σκληρά μαθήματα του παρελθόντος και των Μπαντέρας, στο πρόσωπο των οποίων μόνο ένας τυφλός δεν μπορεί να βλέπει νεοναζί. Ο ρόλος του ακραίου ανατέθηκε – σύμφωνα με την ιστορική παράδοση – στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε τί θα οδηγήσουν τέτοιες ενέργειες; Και θα είναι άραγε καλές για την ίδια την Αμερική; Ο εξαίρετος Ρώσος ιστορικός του 19ου αιώνα Βασίλι Κλιουτσέβσκι ορθά έγραφε ότι [6]
η ιστορία δεν διδάσκει τίποτα, αλλά μόνο τιμωρεί για την άγνοια των μαθημάτων.
Στον σύγχρονο κόσμο παρατηρείται αλλαγή στις απόψεις για βασικά ζητήματα και προβλήματα των διεθνών σχέσεων, της παγκόσμιας και περιφερειακής ανάπτυξης, διαφοροποίηση και επανεκτίμηση των παραδοσιακών αξιών, μέχρι την υποτίμησή και τον πλήρη μηδενισμό τους, συμπεριλαμβανομένων τέτοιων θεμελιωδών αξιών όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ελευθερίες του ατόμου, οι θεσμοί του δημοκρατικού κόσμου. Η αλλαγή των παραδειγμάτων της εξελικτικής ανάπτυξης της σύγχρονης κοινωνίας συνοδεύεται με την επιβολή εναλλακτικών αντιλήψεων και ιδεών για μια «τάξη βασιζόμενη σε κανόνες», για την «μετάβαση προς την καθολική τάξη μέσω της διέγερσης της αναρχίας στις διεθνείς σχέσεις και της επιβολής του ελεγχόμενου χάους», για την ανάγκη εξάλειψης των φάρων μνήμης της ανθρώπινης ιστορίας. Ξεκινούν υβριδικές επιθέσεις ενάντια στον ΟΗΕ, τον ΠΟΥ και την ΟΥΝΕΣΚΟ.
Οι ούτως ονομαζόμενες φιλελεύθερο-δημοκρατικές αξίες, προωθούμενες σε όλο τον κόσμο από τους αγγλοσάξονες και τους οπαδούς τους από μερίδα δυτικών χωρών, αποκομμένες από τους φορείς τους, δεν είναι σε θέση να εξοικειωθούν και να γίνουν αποδεκτές από τις τοπικές ελίτ. Ενώ σε ορισμένα μέρη συναντούν δριμεία αντίσταση ως κάτι το ξένο και ανεπιθύμητο.
Τα αποτελέσματα του εξαναγκαστικού εκδημοκρατισμού και της επιβολής του αμερικανικού τρόπου ζωής έχουν αποδείξει εδώ και πολύ καιρό την αδυναμία και την εξαιρετικά χαμηλή αποτελεσματικότητα τους σε σχέση με τις παραδοσιακές κοινότητες ανατολικού τύπου ή τις βασισμένες σε φυλετική και κοινοτική αρχή. Ο αναγκαστικός εκδημοκρατισμός των ανατολικών κοινωνιών (στο Ιράκ, το Αφγανιστάν) οδήγησε στην εμφάνιση ισχυρότατων κοινοτικών μηχανισμών αυτοάμυνας. Οι ΗΠΑ δεν σοφίστηκαν κάποιο άλλο καταστρεπτικό εμβόλιο εκτός από το να βυθίσουν αυτές τις περιοχές του κόσμου σε ένα ελεγχόμενο χάος. Αν και στην ουσία αυτό έρχεται σε αντίθεση με την επιθυμία τους να ενοποιήσουν τον κόσμο και να τον οδηγήσουν σε ένα λαμπρό μέλλον, ενωμένο σε ένα ενιαίο σύστημα φιλελεύθερων αξιών και δημοκρατικών θεσμών. Αυτή η αντιφατικότητα της παγκόσμιας πολιτικής των ΗΠΑ επιτρέπει να τίθεται το ερώτημα για τον ορθολογισμό της πολιτικής πορείας, που συλλογικά ακολουθεί η Δύση και της πλήρους απουσίας σε αυτήν μιας συνεπής λογικής.
Το σύγχρονο παράδειγμα του πολυπολικού κόσμου απαιτεί την δημιουργία στην παγκόσμια πολιτική μιας νέας κοσμοαντίληψης, βασισμένης στις αρχές της εύλογης επάρκειας και της ισορροπίας της παγκόσμιας πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες ενεργούν ως παγκόσμιοι πόλοι ή τείνουν προς το ένα ή το άλλο παγκόσμιο κέντρο εξουσίας. Ο πολυπολικός κόσμος προϋποθέτει την δημιουργία ευέλικτου συστήματος πολιτικών πόλων – κέντρων έλξης της παγκόσμιας πολιτικής, διασυνδεομένων μεταξύ τους με χίλια δύο νήματα.
Με την εμφάνιση μιας αποτυχίας σ’ αυτό το σύστημα ως αποτέλεσμα μιας εξωτερικής απειλής ή η καταστροφή ενός από τους πόλους, οι υπάρχουσες διασυνδέσεις δεν σπάνε, αλλά μετατρέπονται σε μια νέα μορφή και το παγκόσμιο σύστημα, το βασισμένο στην αρχιτεκτονική του πολυπολισμού, επανέρχεται στη συνέχεια με σχετική ευκολία στην πρωταρχική του κατάσταση. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι και η νέα πολιτική του γεωμετρία, η θεμελιώδης διαφορά του από το σύστημα του μονοπολικού κόσμου, έγκειται στο γεγονός ότι όταν η κρίση έπληττε τον έναν και μοναδικό πόλο, τότε ήταν σε θέση να συντρίψει ολόκληρο το σύστημα, πρωτοστατώντας στις διαδικασίες αποσύνθεσης των κάθετα υπαρχουσών σχέσεων μεταξύ του παγκόσμιου κέντρου λήψης πολιτικών αποφάσεων (το ρόλο, του οποίου για μεγάλο χρονικό διάστημα είχαν οι ΗΠΑ) και των δευτερευόντων υποσυστημάτων μιας σειράς άλλων συμμετεχόντων στις διεθνείς σχέσεις, υποστηρικτών της πολιτικής της Ουάσιγκτον ή αναγκάζονταν τους να συμβιβαστούν μαζί της.
Η σύγχρονη «κρίση του κορονοϊού» έχει δείξει με τον πιο οφθαλμοφανές τρόπο πόσο εύθραυστη μπορεί να γίνει η παγκόσμια τάξη πραγμάτων, στηριζόμενη σε έναν μόνο πόλο. Στην δοσμένη κατάσταση ένα πολυπολικό σύστημα, το οποίο δομικά είναι πιο περίπλοκο και πολυπαραγοντικό, στην πράξη όμως πιο ευέλικτο σε σχέση με νέες προκλήσεις και απειλές και διεκπεραιώνει καλύτερα τις λειτουργίες διατήρησης της παγκόσμιας ασφάλειας και σταθερότητας, αν και απαιτεί συνεχή μεταρρύθμιση, εκσυγχρονισμό και τροποποίηση των μορφών και μηχανισμών επεξεργασίας συλλογικών διαχειριστικών αποφάσεων, που ευρίσκονται στην βάση του. Αυτό το σύστημα είναι πιο ορθολογικό, πληροί τις απαιτήσεις της υγιούς σκέψης, επανερχόμενης στην παγκόσμια πολιτική υπό μορφή αιτήματος για μια ιδεολογία πιο λογική και μια πιο ασφαλούς παγκόσμιας τάξης σε σχέση με τις νέες προκλήσεις και απειλές. Ακόμα και χώρες, που παραδοσιακά ακολουθούσαν μια αδέσμευτη πολιτική ή ελίσσονταν μεταξύ των παγκόσμιων κέντρων εξουσίας είναι υποχρεωμένες να αναγνωρίσουν τα πλεονεκτήματα μιας τέτοιας προσέγγισης στην οργάνωση του συστήματος των διεθνών σχέσεων.
Όλο και συχνότερα ως κύριο επιχείρημα για την εκλογή της μιας ή της άλλης επιλογής στη διαμόρφωση των διεθνών σχέσεων δεν πρέπει να προτάσσεται η αρχή της πολιτικής σκοπιμότητας ή του πολιτικού εγωισμού, τόσο αγαπητός στην πρακτική ορισμένων ηγετών του κόσμου, αλλά η αρχή της λογικής, του ορθολογισμού, της αρμονίας του υλικού και πνευματικού κόσμου, στηριζόμενης στον ουμανισμό και την εγγύηση μιας λογικής δομής και οργάνωσης της ζωής τόσο του κάθε ξεχωριστού κράτους, όσο και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Μια τέτοια προσέγγιση μπορεί να χρησιμεύσει κατά κάποιον τρόπο ως θεμέλιο, που αναζητείται στις τρέχουσες συνθήκες της πανδημίας του COVID-19, δεδομένης της συνεχιζόμενης κρίσης των φιλελεύθερων αξιών μέσα στο πλαίσιο των προβλημάτων χρηματο-οικονομικού και πνευματο-ηθικού χαρακτήρα.
Συμμεριζόμαστε την εκτίμηση του Διευθυντή του Τμήματος Λατινικής Αμερικής στο ΥΠΕΞ της Ρωσικής Ομοσπονδίας Αλεξάντρ Σιοτίνιν, σχετικά με τις ρωσικές προσεγγίσεις στην εξωτερική πολιτική στην εποχή των νέων παγκόσμιων αλλαγών:
Η Ρωσία συνεχίζει να προωθεί μια εξωτερική πολιτική πολλαπλών κατευθύνσεων, προσανατολισμένη στην υπεράσπιση των εθνικών και κρατικών της συμφερόντων. Συμβάλλουμε στην ενοποίηση των θετικών τάσεων στην παγκόσμια αρένα, στην αναζήτηση συλλογικών λύσεων στα προβλήματα, που αντιμετωπίζουν όλα τα κράτη στη βάση του διεθνούς δικαίου, ενώ τελικά προσπαθούμε να συμβάλουμε στην δημιουργία ενός πιο δίκαιου, δημοκρατικού, αντιπροσωπευτικού, πολυκεντρικού μοντέλου παγκόσμιας τάξης πραγμάτων, όπως απαιτείται από τις υπάρχουσες αντικειμενικές πραγματικότητες του σύγχρονου κόσμου [7 ].
Φέτος σηματοδοτείται η 75η επέτειο ίδρυσης των Ηνωμένων Εθνών, γεγονός που σημαίνει πολλά. Ο Οργανισμός δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και η ΕΣΣΔ συμμετείχε από την αρχή της δημιουργίας του. Ακριβώς αυτός είναι ο λόγος, για τον οποίο η Ρωσία ως ο νόμιμος διάδοχος της Σοβιετικής Ένωσης, είναι ένα από τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ και θεωρείται από όλους ως μια ιδρυτική χώρα του Οργανισμού. Ο γενικά αναγνωρισμένος αυτός διεθνής Οργανισμός είχε σημαντική συμμετοχή στην επίλυση πολυάριθμων καταστάσεων κρίσης, συνείσφερε στην διαδικασία αποαποικιοποίησης του κόσμου και στην ανάπτυξη της οικονομικής και ανθρωπιστικής συνεργασίας. Η παρουσία ενός τέτοιου μοναδικού σώματος – του Συμβουλίου Ασφαλείας, αναμφίβολα, καθιστά δυνατή την άμεση επίλυση ολόκληρης σειράς των πιο περίπλοκων ζητημάτων, που σχετίζονται με την διατήρηση της ειρήνης μεταξύ των λαών, την ασφάλεια και την στρατηγική σταθερότητα.
Η πρωτοβουλία του Προέδρου της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν για την πραγματοποίηση συνάντησης μεταξύ των πέντε μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ είναι επίκαιρη και έγινε την κατάλληλη ώρα. Αυτή η πρωτοβουλία έχει χαρακτηριστεί από κορυφαίους ειδικούς ως «καινοτόμος». Η Σύνοδος Κορυφής θα επιτρέψει να αρχίσει η αναζήτηση τρόπων για επίτευξη ύφεσης, να βρεθούν απαντήσεις στα πιο σημαντικά ζητήματα, που αντιμετωπίζει τώρα η παγκόσμια κοινότητα.
Ο σύγχρονος κόσμος μεταμορφώνεται και ο ΟΗΕ αλλάζει. Δημιουργούνται νέοι φορείς, επιδεικνύονται νέες προσεγγίσεις για την επίλυση συγκρούσεων, τη διεξαγωγή διαλόγου και την εξεύρεση συμβιβασμών. Ο παγκόσμιος Οργανισμός δεν σταματά να αναπτύσσεται και να βελτιώνεται, παραμένοντας η μοναδική παγκόσμια πλατφόρμα για όλα τα κράτη του κόσμου. Μπορούμε με πλήρη βεβαιότητα να πούμε ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική επιλογή.
Μόνο οι αρχές, που διέπουν τον ΟΗΕ δεν υπόκεινται σε αλλαγές. Αυτές είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της σύγχρονης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων και ακριβώς σ’ αυτό βασίζεται η σταθερότητα και το απαραβίαστο της.
Ο Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ρωσικής Ομοσπονδίας στον ΟΗΕ Βασίλι Νεμπένζια ορθά σημειώνει στη συνέντευξή του στις 25 Ιουνίου 2020 στην εφημερίδα «Ιζβέστια» ότι
ο ΟΗΕ δεν είναι ιδανικός, αλλά και ο κόσμος μας δεν είναι ιδανικός. Ο παγκόσμιος Οργανισμός δεν μπορεί παρά να αντικατοπτρίζει τις αντιφάσεις και τις αδυναμίες του. Είναι ο ίδιος μέρος του. Καθώς ο κόσμος μας αλλάζει προς το καλύτερο, τότε και ο ΟΗΕ θα γίνεται επίσης καλύτερος [8].
Συνοψίζοντας, μπορούμε να δηλώσουμε με μεγάλη βεβαιότητας τα εξής: η ίδια η σημερινή ζωή μας αποδεικνύει ότι μόνο ο πολυπολισμός έχει έναν αδιαμφισβήτητο χαρακτήρα, που ανταποκρίνεται στις πραγματικότητες του σύγχρονου κόσμου. Αυτό σημαίνει ότι το ζήτημα του πολυπολισμού είναι επίκαιρο και χρειάζεται μια διεξοδική, πολύπλευρη εξειδικευμένη ανάλυση.
Πηγές και βιβλιογραφία:
Πριμακώφ Ε.Μ. Μεγαλόφωνες σκέψεις. Μόσχα, 2016
Μυλτσένκο Α. Παρακμάζουσα ιδέα: ΥΠΕΞ ΡΟ για την διευρυμένη σύνοδο των G7. ,// URL: https://www.gazeta.ru/politics/2020/07/04_a_13140967.shtml?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop&utm_referrer=https%3A%2F%2Fyandex.ru%2Fnews (ημερομηνία πρόσβασης: 07.07.2020).
«Η εφτάρα» ήδη δεν είναι ίδια»: το ΥΠΕΞ υπενθύμισε τη σχέση της ΡΟ ως προς την ιδέα συμμετοχής στην G7 // URL: https://radiosputnik.ria.ru/20200626/1573526145.html (ημερομηνία πρόσβασης: 30.06.2020).
Αναγνώσεις του Πριμακώφ on line 2020. Συνεδρία 5. Ομιλία του Α.Α. Ντίκιν // URL: https://www.youtube.com/watch?v=YkSiZS6k9ic (ημερομηνία πρόσβασης: 29.06.2020).
Α.Β. Κρεμενιούκ. Μαθήματα του Ψυχρού Πολέμου. Μόσχα, Aspect Press, 2015.
Ν. Τρόιτσκι. Βασίλι Κλιουτσέβσκι και τα μαθήματα ιστορίας του. // URL: https://ria.ru/20110128/327371366.html (ημερομηνία πρόσβασης: 07/07/2020).
Α.Β. Σιετίνιν Η Λατινική Αμερική είναι πάντα ένας σημαντικός τομέας στην εξωτερική πολιτική της Ρωσίας // Λατινική Αμερική, 2019. Αρ. 7. σελ. 40 – 47.
Β.Α. Νεμπένζια. Ο ΟΗΕ παραμένει αναγκαίος, παρά τις ατέλειες // URL: https://tass.ru/politika/8819189 (ημερομηνία πρόσβασης: 07/07/2020).
Μ. Γκ. Τρογιάνσκι. Ο. Γκ. Κάρποβιτς. Η πολιτική των ΗΠΑ στην Λατινική Αμερική: Το Δόγμα Μονρόε 3.0 // Δελτίο της Διπλωματικής Ακαδημίας του ρωσικού ΥΠΕΞ. Η Ρωσία και ο κόσμος. 2020. Αρ. 2 (24)., σελ. 176 – 178.
Α.Β. Μανώιλο. Στρατηγικές του «ελεγχόμενου χάους» στην παγκόσμια πολιτική ως πηγή της παγκόσμιας αβεβαιότητας. URL: https://bstudy.net/668882/politika/strategii_upravlyaemogo_haosa_mirovoy_politike_istochnik_globalnoy_neopredelennosti
Ο. Γκ. Κάρποβιτς, Α.Β. Μανώιλο. Η πολιτική του πολυπολισμού: Νέες προκλήσεις και απειλές. Μόσχα, ΝτΑ ΥΠΕΞ ΡΟ, 2020.
Ι.Α. Τσιχαριώφ. «Έξυπνη δύναμη» στο οπλοστάσιο της παγκόσμιας πολιτικής. Διεθνείς διαδικασίες. 2011. Αρ.. 1.. σελ. 93 – 98
Σ. Καρα-Μουρζα. Η εξαγωγή της επανάστασης: Σαακσβίλι, Γιουσιένκο…Μόσχα, 2005.
Ο. Γκ. Κάρποβιτς, Α.Β. Μανώιλο. Βελούδινες επαναστάσεις: η θεωρία και η πρακτική διάλυσης των σύγχρονων πολιτικών καθεστώτων. Μόσχα, 2015.
Hate Н.Е. Democracy or autocracy on the march? The colored revolutions as normal dynamics of patronal presidentialism // Communist and Post-Communist Studies. 2006. Vol. 39. №3. P. 305-329.
Nye J. Soft Power: The Means to Success in World Politics. NY: Public Affairs Group, 2004.
Filiu J.-P. The Arab Revolution. Ten Lessons from the Democratic Uprising. London: Hurst &Co., 2011.
[1]*Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο μηνιαίο περιοδικό «Международная Жизнь» (The International Affairs) στο τεύχος Αυγούστου 2020.
[2] Σημ. μεταφ.: Σε διπλωματικό επίπεδο, η Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) λειτούργησε ως εφαλτήριο μιας νέας δυναμικής στην πολιτική σκηνή της Κεντρικής Ευρώπης, η μετέπειτα ονομαζόμενη Β?????????? ?????????, ??? ?????????? ???? ????????? ????????? ??????, ???? ?? ?????????? ????????? ???? ??????? ??????? ?? ???? ?? ?????? ??? ??????? ?? ??????????? ??? ??????? ????????? ?????????. ????? ? ????????? ???????? ?????? ?????????? ?? ??? ??? ?????, ???? ?? ?????? ??? ???????? ??? ??????????, ?????????? ?? ? ???? ??? ????????? ???????, ?????????? ???????? ?????? ??? ???????? ??????? ??? ??? ??????????? ???? ????? ?????????.
εστφαλιανή κυριαρχία, που εστιάζεται στην συνύπαρξη κυρίαρχων κρατών, όπου οι εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους αφορούν το ίδιο το κράτος και συνεπώς οι παρεμβάσεις από τρίτους αποτελούν παρανομία. Καθώς η ευρωπαϊκή πολιτική λογική εδραιώθηκε σε όλο τον κόσμο, αυτά τα ιδεώδη της Συνθήκης της Βεστφαλίας, ειδικότερα δε η ιδέα του κυρίαρχου κράτους, αποτέλεσαν κεντρικό πυλώνα του διεθνούς δικαίου και της ανερχόμενης τότε τάξης πραγμάτων.
[3] Σημ. μεταφ.: Ως α???????? ?????????? ??? ????? ??? ???????, ??? ????? ???? ??? ?????, ????? ?????? ??? ????? ?? ????? ??? ??????? ??????? ???????????.λγόριθμο ονομάζουμε μια σειρά από εντολές, που έχουν αρχή και τέλος, είναι σαφείς και έχουν ως σκοπό την επίλυση κάποιου προβλήματος.
[4] Σημ. μεταφ. από τα αρχικά στα αγγλικά των χωρών, που την συναποτελούν – Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότιος Αφρική, και που δημιουργήθηκε τον Ιούνιο 2006 στα πλαίσια του Οικονομικού Φόρουμ της Πετρούπολης.