ΑΚΕΛ και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος: συμβολή με ξεκάθαρη πολιτική βαρύτητα
Δρ. Μάριος ΣΙΑΜΜΑΣ
Ιστορικός, Ερευνητής
Η αναφορά στη συμβολή του ΑΚΕΛ στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη δημόσια σφαίρα συζήτησης περιορίζεται συνήθως στην απόφαση (14- 6-1943) με την οποία η Κεντρική Επιτροπή του κόμματος καλούσε τα μέλη και τους υποστηρικτές να καταταγούν στο Κυπριακό Σύνταγμα στο πλευρό των συμμάχων. Ενισχύεται μάλιστα (και σωστά γίνεται) με το δεδομένο ότι 11 από τα 17 μέλη της Κ.Ε δήλωσαν το όνομα τους μαζί με εκατοντάδες άλλους, μέλη και φίλους του κόμματος στις λίστες των Βρετανών για κατάταξη στο Κυπριακό Σύνταγμα. Η απόφαση της Κ.Ε έχει ιδιαίτερη σημασία καθώς αποτέλεσε το απόγειο της αντιφασιστικής δράσης του κόμματος την συγκεκριμένη περίοδο, ωστόσο δεν ήταν η μοναδική πράξη πολιτικής σημασίας με αντιφαστιστικό-αντιχιτλερικό χαρακτήρα, πόσο μάλλον σε μία πολεμική σύρραξη παγκόσμιας εμβέλειας. Σκοπός του παρόντος κείμενου είναι να παρατεθούν, όσο πιο κατατοπιστικά οι δράσεις του ΑΚΕΛ κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η εισβολή των χιτλερικών στρατευμάτων στα εδάφη της Πολωνίας την 1η Σεπτεμβρίου 1939 και η κήρυξη του πολέμου από την Αγγλία και τη Γαλλία κατά της Γερμανίας την 3η Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, σηματοδότησαν την αρχή του πιο πολύνεκρου πολέμου που έζησε η ανθρωπότητα. Η Κύπρος εμπλάκηκε στον πόλεμο de facto καθώς αποτελούσε μέρος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας από το 1878 όταν παραχωρήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και επίσημη αποικία του Στέμματος από το 1914.
Η πολιτική κατάσταση στην Κύπρο από το 1931 με την εξέγερση των Οκτωβριανών και έπειτα, χαρακτηρίζεται από καταπιεστικές αποφάσεις και πολιτικές εκ μέρους των Βρετανών οι οποίοι ήθελαν πάση θυσία να αποφύγουν ακόμη μία εξέγερση. Η οποιαδήποτε συνέχιση της πολιτικής αναταραχής έπρεπε να αποφευχθεί με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η περίοδος της Παλμεροκρατίας, είχε ως κύριο γνώρισμα της, την άρση των πολιτικών και άλλων ελευθεριών των Κυπρίων.1 Συλλήψεις, εκτοπίσεις, λογοκρισία τύπου και έκφρασης καθώς και άρση πολιτικών ελευθεριών ήταν μόνο κάποια από τα μέτρα τα οποία εφαρμόστηκαν.
Η έναρξη του πολέμου ωστόσο σε συνδυασμό με την άφιξη καινούριου κυβερνήτη στην Κύπρο (William Denis Battershill) αλλάζει τα δεδομένα. Τα σχέδια του νέου κυβερνήτη που ήταν γνώριμος με την Κύπρο καθώς είχε προηγουμένως υπηρετήσει ως Αποικιακός Γραμματέας στο νησί (1934-1937) δεν είχαν την ευκαιρία να τελεσφορήσουν. Η Βρετανική πολιτική και οι προτεραιότητες του κυβερνήτη άλλαξαν πολύ σύντομα από την άφιξη του καθώς η πολεμική προσπάθεια υπερκάλυψε σε θέμα προτεραιοτήτων τις οποιεσδήποτε εσωτερικές διεργασίες. Προτεραιότητα πλέον είχε η προετοιμασία του νησιού να ανταποκριθεί στην πολεμική προσπάθεια και να ενισχύσει τα συμμαχικά στρατεύματα. Στα εσωτερικά του νησιού, έρχεται να προστεθεί η ίδρυση του ΑΚΕΛ το 1941, πολιτική πράξη που σηματοδοτεί πλέον την έναρξη της επίσημης και νόμιμης πλέον έκφρασης της αριστεράς τόσο στο λαό όσο και με διεκδικήσεις προς τη Βρετανική διοίκηση. Από την πρώτη στιγμή, και δη στην πρώτη του διακήρυξη προς πάσα κατεύθυνση το ΑΚΕΛ διακηρύττει τον δημοκρατικό και αντιφασιστικό του χαρακτήρα προβάλλοντας την ίδια στιγμή θέσεις που αφορούσαν εργατικές και κοινωνικές διεκδικήσεις.
Μία σειρά από πρωτοβουλίες τοποθετούν το ΑΚΕΛ στην πρωτοπορία του αντιφασιστικού αγώνα στην Κύπρο. Κάνοντας αρχή με την ίδρυση αντιφασιστικών επιτροπών σε όλη την επικράτεια του νησιού η πολιτική τοποθέτηση γίνεται πλέον ξεκάθαρη και οργανωμένη. Μία από τις πρώτες δράσεις που αποκτά μαζικό χαρακτήρα, είναι το κάλεσμα της Κεντρικής Επιτροπής το καλοκαίρι του 1941 στους εργάτες και εργάτριες για «μία μέρα δουλειάς για την άμυνα».2 Με το νησί να ενισχύεται σημαντικά από στρατιωτική πλευράς καθώς η κατάληψη της Κρήτης από τα Γερμανικά στρατεύματα ήταν πλέον γεγονός, τα έργα αμυντικής φύσης αποτελούσαν προτεραιότητα για τη Βρετανική Διοίκηση της Μέσης Ανατολής. Στο κάλεσμα του ΑΚΕΛ, υπολογίζεται ότι 6 χιλιάδες άτομα ανταποκρίνονται θετικά δηλώνοντας έτοιμοι να συνδράμουν στην προσπάθεια. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι το ΑΚΕΛ ήταν ένα νέο σχετικά κόμμα χωρίς ιδιαίτερη οργανωτική συγκρότηση όπως εξελίχτηκε μετέπειτα και η απήχηση του στο λαό ήταν ακόμη σε πρώιμα στάδια, η ανταπόκριση κρίνεται τόσο επιτυχημένη όσο και σημαντική. Εργάτες και εργάτριες συνδράμουν στην κατασκευή οχυρωματικών έργων, στην κατασκευή δρόμων κ.α. Χαρακτηριστικά, στις 16.9.1941 η Ένωση Εργαζομένων Γυναικών Αμμοχώστου καλεί τις γυναίκες να δουλέψουν εθελοντικά για την άμυνα της Κύπρου.3 Την ανακοίνωση ακολουθούν δεκάδες άλλες ομάδες εργαζομένων με την εφημερίδα Ανεξάρτητος να φιλοξενεί επι καθημερινής βάσης σχετικές ανταποκρίσεις από χωριά και κωμοπόλεις για προσφορά δωρεάν εργασίας. Στις 15 Οκτωβρίου 1941, το ΑΚΕΛ Αμμοχώστου, υπέβαλε προς την Επαρχιακή Διοίκησης της πόλης κατάλογο με 1318 ονόματα εθελοντών που δήλωναν την ετοιμότητα τους να προσφέρουν δωρεάν εργασία για την άμυνα.4 Την ίδια στιγμή, οργανώνονται διαλέξεις σε επαρχιακό επίπεδο και ιδρύονται οι πρώτοι μορφωτικοί σύλλογοι σε πόλεις και χωριά. Ήταν πλέον ξεκάθαρο ότι το ΑΚΕΛ βρίσκει έρεισμα στο λαό. Μέχρι το φθινόπωρο του 1941 το ΑΚΕΛ φτάνει τα 1300 μέλη.
Παράλληλα, η ίδρυση της Παγκύπριας Συντεχνιακής Επιτροπής (ΠΣΕ) την 16η Νοεμβρίου 1941 θέτει ως στόχο την οργάνωση των εργατών και την προώθηση των αιτημάτων τους. Αν και η συμβολή στην πολεμική προσπάθεια τόσο σε πρακτικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο αποτελούσε προτεραιότητα για τις 2 πολιτικές οντότητες( ΑΚΕΛ και ΠΣΕ), για το οργανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα οι εργατικές και κοινωνικέςδιεκδικήσεις δεν μπορούσαν να μπουν σε δεύτερη μοίρα. Μία από τις πρώτες νίκες του εργατικού κινήματος αποτελεί η ικανοποίηση των αιτημάτων των εργατών των τυπογραφείων σε όλο το νησί. Μετά από απεργιακές κινητοποιήσεις μίας εβδομάδας οι οποίες έβαλαν σε παύση την έκδοση των εφημερίδων για όσο διάστημα διήρκησαν έδειξαν ότι τα αντανακλαστικά του εργατικού κινήματος μέσα από την ΠΣΕ και τη στήριξη του ΑΚΕΛ, κατέληξαν σε νίκη δίνοντας έτσι το έναυσμα για επιπρόσθετες διεκδικήσεις. Λίγους μήνες αργότερα, η απεργιακή κινητοποίηση στους σιδηροδρόμους δεν είχε την ίδια κατάληξη. Η τροφοδοσία με υλικά για την κατασκευή οχυρωματικών έργων ήταν καίριας σημαίας για τους Βρετανούς οι οποίο τοποθετούν τον σιδηρόδρομο στην κατηγορία των αναγκαίων υπηρεσιών. Η απεργιακή κινητοποίηση κρίνεται ως παράνομη και οι ηγέτες της απεργίας συλλαμβάνονται και οδηγούνται ενώπιον της δικαιοσύνης. Μόνο μετά την άρση της απεργίας οι Βρετανοί υπαναχωρούν σε κάποια από τα αιτήματα των εργατών.
Ενώ οι προαναφερθείσες δράσεις με οργάνωση αντιφασιστικών επιτροπών στις πόλεις και στη ύπαιθρο, ενημέρωση του λαού με δημόσιες διαλέξεις και ομιλίες, και την αφιέρωση μίας μέρας για την αμύνα της Κύπρου αμισθί συνεχίζονται, στις 16 Ιουνίου 1943 συνέρχεται σε συνεδρία η Κεντρική Επιτροπή. Μοναδική απόφαση της συνεδρίας είναι το κάλεσμα μελών και φίλων για κατάταξη στο Κυπριακό Σύνταγμα. Η διακήρυξη σημειώνει ότι το κάλεσμα γίνεται “προς ενίσχυση του αγώνος δι’ απελευθέρωσιν της Eλλάδος από την χιτλερική τυρρανίαν, απελευθέρωσιν των υπόδουλων χωρών και εξασφάλισιν του εθνικού, πολιτικού και κοινωνικού μέλλοντος της Nήσου”. Χαρακτηριστικοί είναι οι αριθμοί της κατάταξης μετά το κάλεσμα του ΑΚΕΛ οι οποίοι σημειώνουν σημαντική άνοδο τους άμεσα επόμενους μήνες και παρατηρούνται ξανά μόνο όταν εισήλθε η Ελλάδα στον πόλεμο στις 28 Οκτωβρίου 1940 (11/1940-921 άτομα, 12/1940 – 561 άτομα, 01/1941 – 481 άτομα, 02/1941- 481 άτομα, 03/1941-687 άτομα, 04/1941 – 292 άτομα) με την κατάταξη να μειώνεται δραματικά από τον Ιούνιο του 1941 όταν η γερμανική επίθεση στην Ελλάδα δεν άφηνε περιθώρια νίκης ή αντεπίθεσης. Συγκεκριμένα, πριν το κάλεσμα του ΑΚΕΛ οι αριθμοί κατάταξης σε μερικές περιπτώσεις για το 1943 δεν ξεπερνούσαν τους 100 εθελοντές το μήνα. Συγκριτικά με τους προηγούμενους μήνες, τον Ιούνιο παρατηρείται κατακόρυφη αύξηση στο ρυθμό κατάταξης. (06/1943 – 369 άτομα, 07/1943-73 άτομα, 08/1943-78 άτομα κοκ).
Η κριτική που γίνεται σχετικά με την χρονική στιγμή της λήψης της συγκεκριμένης απόφασης ( ότι ήταν ετεροχρονισμένη, ότι ήταν εκ του ασφαλούς, ότι λήφθηκε μετά της είσοδο της Σοβιετικής Ένωσης στον πόλεμο κτλ.) εκτιμάται ως προβληματική για μία σειρά από λόγους. Αρχικά οφείλουμε να σημειώσουμε ότι το ΑΚΕΛ ως νόμιμο πλέον κόμμα, ήταν μια νεαρή πολιτική οντότητα. Μπορεί αρκετά από τα ηγετικά του στελέχη να δραστηριοποιούνταν και στο Κομμουνιστικό Κόμμα Κύπρου, παρόλα αυτά όμως, το ΑΚΕΛ είχε διαφορετική υπόσταση. Ως νέα πολιτική δύναμη, ήταν ακόμα αδύναμη οργανωτικά και προσπαθούσε να ορθοποδήσει μέσα σε δύσκολες για την εποχή πολιτικές συνθήκες. Έπρεπε μέσα σε σύντομο χρόνο να διακλαδωθεί σ’ όλη την Κύπρο, να ιδρύσει τοπικές οργανώσεις, να συγκροτήσει τα συλλογικά του όργανα, να προωθήσει την ουσιαστική του παρέμβαση μέσα στην κυπριακή κοινωνία. Μόνο όταν θα γίνονταν όλα αυτά σε ικανοποιητικό βαθμό θα μπορούσε η έκκληση του ΑΚΕΛ για εθελοντική στράτευση να έχει την απήχηση την οποία τελικά είχε.5 Μέχρι τον Ιούνη του 1943, η κατάταξη στον Βρετανικό στρατό είχε 2 χαρακτηριστικά. Το πρώτο εντοπίζεται κυρίως στην κατάταξη η οποία ακολούθησε την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο και είχε κύρια εθνικά και πατριωτικά αισθήματα. Το δεύτερο ήταν το βιοποριστικό καθώς οι Βρετανοί προσέφεραν τριπλάσιο ημερήσιο μισθό από αυτό που μπορούσε να λάβει ένας ανειδίκευτος εργάτης. Στην περίπτωση των εθελοντών που κατατάγηκαν με το κάλεσμα του ΑΚΕΛ, το κίνητρο ήταν ξεκάθαρα πολιτικό και ιδεολογικό καθώς αποτελούσε μία ξεκάθαρη και συνειδητή πολιτική πράξη με αντιφασιστικό χαρακτήρα. Την ίδια στιγμή, οφείλουμε να σημειώσουμε ότι το ΑΚΕΛ είχε ξεκαθαρίσει τη θέση του για τον πόλεμο από την ημέρα ίδρυσης του. Συγκεκριμένα, στην ανακοίνωση της Παγκύπριας Οργανωτικής Επιτροπής που οργάνωσε την Ιδρυτική Συνέλευση στη Σκαρίνου αναφέρεται:
«Η ιδρυτική συνέλευση αναφέρθη εις το κρίσιμον των σημερινών περιστάσεων και έκτινεν ότι η σύστασις κόμματος ως το ΑΚΕΛ, με καθαρώς δημοκρατικόν και αντιχιτλερικόν χαρακτήρα, συνάδει πλήρως με τον αγώνα κατά της απολουταρχίας και της βίας».6
Περεταίρω, σε άρθρο της εφήμερίδας Ανεξάρτητος με ημερομηνία 18/6/1943 το οποίο αναφερόταν στο ιδρυτικό συνέδριο του ΑΚΕΛ σημειώνεται:
«Κατά το ιστορικόν εκείνο συνέδριον, το οποίο αποτελεί την πρώτης οργανωμένην εμφάνιση του Κομματος, ο ομιλητής επι του συμμαχικού αντιφασιστικού αγώνος, ανεφέρθη εις την σύστασιν του Κυπριακού Συντάγματος και της Κυπριακής Εθελοντικής Δυνάμεως και εκάλεσε τα μέλη και τον εργαζόμενον λαόν να πυκώσουν τας γραμμάς των δύο κυπριακών στρατιωτικών σωμάτων»
Επιπλέον σημείο για το οποίο υπάρχουν αρκετές αναφορές και κατά καιρούς γίνεται κριτική, αφορά τον αριθμό των εθελοντών που εντάχθηκαν στο Κυπριακό Σύνταγμα. Η έρευνα εντοπίζει συγκεκριμένα στοιχεία. Αρχικά, σημειώνεται ως πηγή το πρακτικό της Α’ Παγκύπριας Συνδιάσκεψης του ΑΚΕΛ που συνήλθε στη Λεμεσό, στις 27 Ιουνίου 1943. Σκοπός της συνδιάσκεψης ήταν να καταλήξει στα μέλη και φίλους του κόμματος που θα κατάγονταν οργανωμένα στο Κυπριακό Σύνταγμα.
Στο πρακτικό αναφέρονται τα εξής:
Τα ίδια στοιχεία παρατίθενται σε ανταποκρίσεις σε εφημερίδες της εποχής οι οποίες κάλυψαν το γεγονός. Η έρευνα για το συγκεκριμένο ζήτημα καταδεικνύει επίσης ότι κάποιοι εκ των εθελοντών ζήτησαν άδεια να διευθετήσουν επαγγελματικές και άλλες εκκρεμότητες πριν καταταγούν στο στράτευμα. Από τα ποιο πάνω στοιχεία αποδεικνύεται με ντοκουμέντα ότι 731 εθελοντές δήλωσαν το όνομα τους με το κάλεσμα του ΑΚΕΛ. Σε μία περίοδο που όπως αποδεικνύεται από εμπιστευτικά Βρετανικά έγγραφα, οι κομμουνιστές θεωρούνταν υπ’ αριθμόν ένα εχθρός για τους Βρετανούς στο νησί, η κατάταξη στο στράτευμα έχει ακόμη περισσότερη βαρύτητα. Η δράση των ΑΚΕΛιστών ενάντια στο φασισμό δεν περιορίστηκε στις προαναφερόμενες δράσεις. Σημειώνεται ενδεικτικά η δημιουργία της ΑΟΚΣ (Αντιφασιστική Οργάνωση Κυπρίων Στρατιωτών), η έκδοση και κυκλοφορία ενημερωτικού εντύπου που είχε διάφορα ονόματα κατά καιρούς (Κύπριος Αντιφασίστας, Ο Δεσμώτης Αγωνιστής κ.α) και η οργάνωση σε πυρήνες που είχαν μορφωτικό χαρακτήρα με στόχο τη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας και του σοσιαλισμού».7
Τέλος, δεν είναι τυχαίο που ο αγώνας για την αποστράτευση με το τέλος του πολέμου έλαβε πολιτικό χαρακτήρα καθώς οι πρωτοστάτες στην περίπτωση της Κύπρου, ήταν μέλη και φίλοι του ΑΚΕΛ. Περίπου χίλιοι στρατιώτες οδηγήθηκαν σε στρατοδικεία και φυλακίσεις με πιο γνωστό το στρατώνα El Hatatba στην Αίγυπτο.
Στην προσπάθεια παραποίησης της ιστορίας με την επιλεκτική παράθεση πηγών και τον παραγκωνισμό άλλων ίσως όχι και τόσο βολικών ντοκουμέντων, η ιστορία όπως καταγράφεται από συγκεκριμένους κύκλους δεν μπορεί παρά αποτελεί την μισή αλήθεια. Η συμβολή των ΑΚΕΛιστών στον αντιφασιστικό αγώνα με τα όσα έχουν σημειωθεί ως δεδομένα πιο πάνω, δεν μπορεί και δε θα μείνει στο σκοτάδι.
1 Ο Sir Herbert Richard Palmer ήταν Kυβερνήτης της Κύπρου – (8 Νοεμβρίου 1933 – 4 July 1939)
2 Εφημερίδα Ανεξάρτητος, 30 Αυγούστου 1941. “Εκκλησις του Ανορθωτικού Κόμματος του Εργαζόμενου Λαού» – «Μίας μέρας εργασία δια την άμυναν της Κύπρου».
3 Εφημερίδα Ανεξάρτητος, 16 Σεπτεμβρίου 1941, «Έκκλησις της Ενώσεως Εργαζομένων γυναικών Αμμοχώστου» – «Αι γυναίκες της Κύπρου δια την άμυναν μας».
4 Μιχάλης Πουμπουρής, Λαβωμένη Προσφορά, σελ. 75.
5 Γιαννάκης Κολοκασίδης, 8 Μαΐου 2022, «Το κάλεσµα της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ της 16ης Ιουνίου 1943 τιµά το ΑΚΕΛ, αλλά και την Κύπρο».
6 Εφημερίδα Ανεξάρτητος, 15 Απριλίου 1941, «Η χθεσινή σύσκεψις δια την ίδρυσιν πολιτικκού κόμματος αρχών».
7 Commissioner of Famagusta to Foot, 19 Dec. 1945, FCO 141/2849, TNA