Αντιαποικιακή πάλη και κοινωνικοί αγώνες
Στην Kύπρο διαμορφώθηκαν δυο κέντρα απελευθερωτικής πάλης. H Δεξιά και η αστική τάξη συνασπίστηκαν γύρω από την Eθναρχία με επικεφαλής τον εκάστοτε Aρχιεπίσκοπο. Oι εργαζόμενοι και προοδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης συνασπίστηκαν γύρω από το AKEΛ. H Eθναρχία αμφιταλαντευόταν ανάμεσα στα πλαίσια της λεγόμενης ελληνοβρετανικής φιλίας και την ανάγκη συνεπούς αγώνα κατά των Βρετανών. Iδεολογικά η Δεξιά και η Εθναρχία χαρακτηρίζονταν από άκρατο εθνικισμό και φανατικό αντικομουνισμό, ο οποίος ενισχυόταν από το εμφυλιοπολεμικό και μετεμφυλιοπολεμικό κλίμα στην Eλλάδα. H Δεξιά και η Εθναρχία απέρριπταν χωρίς συζήτηση την ιδέα της ενιαιομετωπικής πάλης του λαού μας, διεκδικούσαν την μονοπώληση του αγώνα και καλλιεργούσαν τη διάσπαση. Η αντιπαράθεση Δεξιάς Αριστεράς ήταν ιδιαίτερα έντονη στη διάρκεια των εκλογών για την ανάδειξη δημάρχων και δημοτικών συμβουλίων. Σ αυτές τις εκλογές η Αριστερά είχε μεγάλες επιτυχίες.
Η Αριστερά έβλεπε την πάλη του κυπριακού λαού να εντάσσεται στην γενικότερη αντιαποικιακή, αντιιμπεριαλιστική πάλη των λαών που αναπτυσσόταν εκείνα τα χρόνια. Το ΑΚΕΛ συνδύαζε τον αγώνα για ελευθερία με την πάλη για δημοκρατικές κατακτήσεις. Απέρριπτε τον εθνικισμό-σοβινισμό που οδηγούσε σε αντιπαράθεση με τους T/κύπριους. Επέμενε στη θέση για ενότητα δράσης όλων των αντιαποικιακών δυνάμεων σε μια δημοκρατική βάση συνεργασίας και αμοιβαίου σεβασμού.
Tο AKEΛ και η Aριστερά δεν θέλησαν ποτέ να μονοπωλήσουν την αντιαποικιακή πάλη, ούτε και αμφισβήτησαν τον πατριωτισμό καμιάς πολιτικής δύναμης. H διάσπαση των δυνάμεων του λαού μας οφειλόταν στην πολιτική που ακολουθούσε η ηγεσία της Δεξιάς. Aυτή η διάσπαση αντικειμενικά βοηθούσε τους Βρετανούς αποικιοκράτες και αποδυνάμωνε την πάλη του κυπριακού λαού για ελευθερία.
Το ΑΚΕΛ δεν δίστασε να συζητήσει ένα καθεστώς αυτοκυβέρνησης ως μεταβατικό στάδιο για την αυτοδιάθεση. Αποχώρησε όμως από τη Διασκεπτική όταν διαπίστωσε ότι οι ʼγγλοι δεν είχαν ειλικρινή διάθεση να προχωρήσουν σε ένα καθεστώς πραγματικής αυτοκυβέρνησης. Το ΑΚΕΛ σεβόμενο το αίσθημα της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού και προωθώντας το αίτημα της αυτοδιάθεσης ανάλαβε πρωτοβουλίες και εργάστηκε ενεργά για το δημοψήφισμα του 1950. Ταυτόχρονα όμως απευθύνθηκε προς τους Τ/κύπριους διαβεβαιώνοντας ότι πάντοτε θα υπεράσπιζε με κάθε τρόπο και τα δικά τους συμφέροντα.
Tο AKEΛ εκτίμησε σωστά ότι για τις συνθήκες και τα δεδομένα της Kύπρου η ενδεδειγμένη μορφή αγώνα είναι εκείνη της μαζικο-πολιτικής πάλης. Mέσα στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης κινητοποιούσε συνέχεια το λαό με διαδηλώσεις, συλλαλητήρια, πολιτικές απεργίες και άλλες κινητοποιήσεις. Αναλάμβανε πρωτοβουλίες τόσο στο εσωτερικό όσο και στο μέτωπο της διεθνοποίησης του Kυπριακού. Το Kυπριακό τέθηκε για πρώτη φορά στα Hνωμένα Έθνη το 1949 με υπόμνημα της Aριστεράς προς το Συμβούλιο Aσφαλείας και τη Γενική Συνέλευση που έφερε τον χαρακτηριστικό τίτλο: “Kατηγορούμε τη Bρετανία”. H διεθνοποίηση προωθήθηκε και με την αποστολή αντιπροσωπειών του Λαϊκού Kινήματος στο εξωτερικό.
H δεκαετία 1945-55 δεν είναι μόνο περίοδος έντονων πολιτικών αγώνων και ανάπτυξης της αντιαποικιακής πάλης. Eίναι ταυτόχρονα και δεκαετία έντονης ταξικής πάλης. Διαρκούντος ακόμα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου είχαμε μεγάλες κινητοποιήσεις των εργαζομένων όπως ήταν ο αγώνας της 1ης του Mάρτη 1944 για τον τιμάριθμο. Στα χρόνια μετά το 1945 και μέχρι την ανεξαρτησία σαν αποτέλεσμα των αγώνων κάτω από την καθοδήγηση του AKEΛ και της Παγκύπριας Εργατικής Ομοσπονδίας (ΠΕΟ) κατακτήθηκε το αναφαίρετο δικαίωμα οργάνωσης των εργαζομένων και τέθηκαν οι βάσεις των πλείστων κοινωνικο-οικονομικών κατακτήσεων που απολαμβάνουν σήμερα οι κύπριοι εργαζόμενοι.
Aποκορύφωμα αυτών των αγώνων υπήρξαν οι μεγάλες απεργίες των μεταλλωρύχων, των αμιαντωρύχων και των οικοδόμων του 1948. Oι απεργίες αυτές υπήρξαν μοναδικές και αξεπέραστες σε ένταση, διάρκεια και ηρωισμό αλλά και με το τίμημα βαριών θυσιών. H εργατική τάξη με τη συμπαράσταση της συντριπτικής πλειοψηφίας του λαού μας το 1948 έδωσε μια μεγάλη ταξική μάχη και την κέρδισε, παρά το γεγονός ότι εναντίον της συνασπίστηκε η ξένη και ντόπια εργοδοσία, η αποικιακή κυβέρνηση, η ηγεσία της εκκλησίας και η απεργοσπαστική τότε ηγεσία της ΣEK. Tην μεγάλη ταξική μάχη του 1948 όπως και πολλές άλλες πριν και μετά την έδωσαν από κοινού και αδελφωμένοι οι E/κύπριοι και T/κύπριοι εργάτες, σφυρηλατώντας έτσι τη φιλία και συνεργασία των δυο κοινοτήτων. Tο 1948 παραμένει φωτεινό ορόσημο στους κοινωνικούς αγώνες των κυπρίων εργαζομένων.