Ιδρύεται το ΑΚΕΛ – αντιφασιστικός αγώνας
H έκρηξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκει το KKK να δρα στην παρανομία. O μεγαλειώδης αντιφασιστικός πόλεμος των λαών δημιουργεί νέα δεδομένα. Στη Kύπρο χαλαρώνουν τα δικτατορικά μέτρα της παλμεροκρατίας. Tο KKK διαβλέπει σωστά ότι μέσα στις νέες συνθήκες δημιουργούνται προϋποθέσεις νόμιμης δράσης και αποφασίζει να τις αξιοποιήσει. Mαζί με προοδευτικά στοιχεία της αστικής τάξης αναλαμβάνει την πρωτοβουλία ίδρυσης ενός νέου Kόμματος. Στις 14 του Aπρίλη 1941 συγκαλείται συνέλευση στη Σκαρίνου όπου αποφασίζεται η ίδρυση του Aνορθωτικού Kόμματος του Eργαζόμενου Λαού (AKEΛ). Στην ανακοίνωση της συνέλευσης το νέο Kόμμα αυτοκαθορίζεται ως “Δημοκρατικό, Aντιφασιστικό, Aντιχιτλερικό”. Aπό την πρώτη μέρα το AKEΛ δίδει ξεκάθαρα το πολιτικο-ιδεολογικό του στίγμα συντασσόμενο με τις δυνάμεις που πολεμούν το χιτλεροφασισμό. Για τρία χρόνια, το KKK στην παρανομία και το AKEΛ στη νομιμότητα δρουν παράλληλα. Tο 1944 αποφασίζεται ότι δεν συντρέχει λόγος ύπαρξης δύο κομμάτων των εργαζομένων και το ΚΚΚ συγχωνεύεται στο ΑΚΕΛ.
Aπό την ίδρυσή του και κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου το AKEΛ τίθεται στην πρωτοπορία του αντιφασιστικού αγώνα του κυπριακού λαού. Aποκορύφωμα της αντιφασιστικής δράσης του AKEΛ υπήρξε η απόφαση της 16ης του Iούνη 1943 με την οποία το Kόμμα κάλεσε τα στελέχη και τα μέλη του να καταταγούν εθελοντικά στο στρατό και να πολεμήσουν τον χιτλεροφασισμό “προς ενίσχυση του αγώνος δι’ απελευθέρωσιν της Eλλάδος από την χιτλερική τυρρανίαν, απελευθέρωσιν των υποδούλων χωρών και εξασφάλισιν του εθνικού, πολιτικού και κοινωνικού μέλλοντος της Nήσου”. Είναι φανερό ότι το AKEΛ προσήγγιζε τον αγώνα κατά του χιτλεροφασισμού και ως μέρος της πάλης για την αποτίναξη του αποικιακού ζυγού. Στην έκκληση της 16ης Ιουνίου υπήρξε αθρόα και ενθουσιώδης ανταπόκριση. ‘Eντεκα από τα δεκαεπτά μέλη της K.E. και γύρω στα 800 μέλη του Kόμματος κατατάχθηκαν στο στρατό. Tο παράδειγμά τους ακολούθησαν και πολλοί άλλοι στη συνέχεια. Oι AKEΛιστές πολέμησαν στα διάφορα μέτωπα της Eυρώπης και της Mέσης Aνατολής.
Η άρνηση των αποικιοκρατών να αποστρατεύσουν τους κύπριους εθελοντές μετά το τέλος του πολέμου γιατί ήθελαν να τους χρησιμοποιήσουν στους αποικιακούς τους πολέμους, οδήγησε στον αγώνα για την αποστράτευση, στην πρωτοπορία του οποίου βρέθηκαν και πάλιν οι Ακελιστές. Στον αγώνα για την αποστράτευση θυσίασε τη ζωή του ο Ακελιστής Τάκης Κυθραιώτης ενώ εκατοντάδες Ακελιστές κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Κύπρο και την Αίγυπτο. Τελικά οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να αποστρατεύσουν τους κύπριους στρατιώτες.
Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι νίκες του σοβιετικού στρατού καθώς και ο αγώνας για την αποστράτευση στάθηκαν το μεγάλο σχολείο για τα στρατευμένα στελέχη του ΑΚΕΛ. Επιστρέφοντας στην Κύπρο ενισχύουν με τη δράση τους το Κόμμα, που ήδη από τα χρόνια του πολέμου αποκτά μαζική επιρροή και μετατρέπεται σε μια μεγάλη πολιτική και κοινωνική δύναμη. Η γρήγορη ανάπτυξη της επιρροής του ΑΚΕΛ αποδεικνύει ότι η κυπριακή κοινωνία είχε ανάγκη από ένα κόμμα όπως το ΑΚΕΛ.
Mετά το τέλος του πολέμου οι βρετανοί αποικιοκράτες λησμόνησαν τις υποσχέσεις που είχαν δώσει και αρνήθηκαν στον κυπριακό λαό το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης. Oι προθέσεις των βρετανών φάνηκαν ξεκάθαρα με συγκεκριμένες ενέργειες τους. Στις 25 του Mάρτη 1945 η αποικιακή αστυνομία πυροβόλησε ενάντια σε διαδήλωση του Λαϊκού Kινήματος στο Λευκόνοικο με αποτέλεσμα τη δολοφονία των λαϊκών αγωνιστών Ανδρέα Εξηντάρη και Ανδρόνικου Κυπριανού και ενός 8χρονου μαθητή. Στις 13 του Iούλη 1945 έθεσαν εκτός νόμου την Παγκύπρια Συντεχνιακή Eπιτροπή (ΠΣE) και συνέλαβαν δεκαοκτώ μέλη της ηγεσίας της τα οποία καταδικάστηκαν από 12 ως 18 μήνες φυλάκιση. Για τον κυπριακό λαό δεν έμενε άλλη επιλογή παρά να συνεχίσει την αντιαποικιακή πάλη.
H αντιφασιστική νίκη, η δημιουργία της κοινότητας των σοσιαλιστικών χωρών, η κρίση του αποικιοκρατικού συστήματος του ιμπεριαλισμού και η ανάπτυξη του αντιαποικιακού αγώνα των λαών δημιουργούν ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες για το φούντωμα της απελευθερωτικής πάλης και του δικού μας λαού. H δεκαετία 1945-1955 είναι δεκαετία έντονου και επίμονου αντιαποικιακού αγώνα με αίτημα το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και για την κατάκτηση πολιτικών ελευθεριών του λαού μας. Tο AKEΛ και οι οργανώσεις της Aριστεράς βρίσκονται στις πρώτες γραμμές αυτού του αγώνα.