Ομιλία Άριστου Δαμιανούστην Ημερίδα «Αποτελεσματική αντιμετώπιση της διαπλοκής και διαφθοράς στην κυπριακή κοινωνία: Η δική μας πρόταση για Προοδευτικό Εκσυγχρονισμό»

Επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω και εγώ με τη σειρά μου το φίλο ακαδημαϊκό Παναγιώτη Σταυρινίδη για την αποδοχή της πρόσκλησης. Δυστυχώς έκτακτοι λόγοι υγείας δεν επέτρεψαν στο Νίκο Κωνσταντόπουλο να συμμετάσχει. Η επιλογή του θέματος της σημερινής ημερίδας δεν είναι τυχαία. Ως ΑΚΕΛ από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 καυτηριάζαμε φαινόμενα σήψης και διαφθοράς στην κυπριακή κοινωνία. Κατά τα τελευταία εφτά περίπου χρόνια προχωρήσαμε σε συστηματική μελέτη τρόπων αντιμετώπισης τέτοιων φαινομένων καταθέτοντας στο δημόσιο διάλογο σωρεία προτάσεων, αρκετές από τις οποίες έχουν μετατραπεί σε νομοθεσίες με πρωτοβουλίες του ΑΚΕΛ – Αριστερά – Νέες Δυνάμεις. Σήμερα, σε μια περίοδο κατά την οποία η κοινωνία απαιτεί -ένεκα και οικονομικής δυσπραγίας- αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της διαπλοκής και της διαφθοράς, θεωρούμε καθήκον μας να εγκύψουμε ακόμα περισσότερο στο φλέγον αυτό κοινωνικό ζήτημα.

Έχοντας υπόψη την εισηγητική τοποθέτηση του Γενικού Γραμματέα, στην οποία καθορίστηκε το πολιτικό πλαίσιο και η φιλοσοφία με την οποία το ΑΚΕΛ προσεγγίζει το όλο ζήτημα, στη συνέχεια θα επικεντρωθώ σε πρακτικές πρωτοβουλίες, βασικά νομοθετικού χαρακτήρα, που αυτήν την περίοδο βρίσκονται σε εξέλιξη στη Βουλή των Αντιπροσώπων, στη βάση προτάσεων του ΑΚΕΛ ή και κοινών πρωτοβουλιών με άλλες πολιτικές δυνάμεις. Κυρίως αναφορικά με τη ρύθμιση του «πόθεν έσχες», του «ασυμβίβαστου», της «σύγκρουσης συμφερόντων», της χρηματοδότησης των πολιτικών κομμάτων, της διαφάνειας και της δημόσιας λογοδοσίας. Και βέβαια θα καταγράψουμε τις προτάσεις του ΑΚΕΛ ενόψει του επικείμενου Συνεδρίου μας.

Ασφαλώς, θα ακουστεί ως σχήμα οξύμωρο αυτό που θα πω, πόσο μάλλον που προέρχεται από έναν νομικό και βουλευτή, αλλά οι καλύτεροι νόμοι είναι αυτοί που δεν θεσπίζονται γιατί η κοινωνία δεν τους χρειάζεται. Ως ΑΚΕΛ, πέραν και πάνω από νομοθεσίες, που είναι σημαντικές και που θα πρέπει να εφαρμόζονται χωρίς διάκριση ασφαλώς, θεωρούμε ότι αυτό που προέχει είναι η αλλαγή νοοτροπίας. Ξεκινώντας από την παιδεία με στόχο την καλλιέργεια μιας νέας, ποιοτικά ανώτερης ηθικής και συλλογικής συνείδησης. Συνείδησης, η επίτευξη της οποίας, στα πλαίσια του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος θα αποτελεί πάντοτε ένα ημιτελές στοίχημα που μόνο προοπτικά μπορεί να κερδηθεί προς όφελος της κοινωνίας, στην προοπτική ενός προοδευτικού μετασχηματισμού.

Φίλες και φίλοι,

Εδώ και αρκετά χρόνια, η κυπριακή Βουλή προσπαθεί να ρυθμίσει κατά τρόπο αποτελεσματικό το «πόθεν έσχες» των δημοσίων προσώπων. Την αιτιολόγηση δηλαδή του τρόπου απόκτησης περιουσίας. Κινητής και ακίνητης. Προηγούμενες νομοθεσίες που ψηφίστηκαν, προσέκρουσαν σε αποφάσεις του Ανωτάτου Δικαστηρίου, οι οποίες –λανθασμένα κατά τη γνώμη  μας- έκριναν ότι δεν υπήρχε κοινωνική αναγκαιότητα για την επέμβαση (σε κάποιον βαθμό) στην ιδιωτικότητα των δημοσίων προσώπων.

Ασφαλώς, ως ΑΚΕΛ, ακόμα και αυτήν τη στιγμή, δίνουμε μάχη σε πολλά επίπεδα για την προστασία που παρέχει το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ιδιωτική ζωή του απλού πολίτη. Αριθμός προσπαθειών για αλλοίωση του άρθρου 15 του Συντάγματος, προσέκρουσαν στη δική μας τεκμηριωμένη αντίθεση. Δεν είναι σωστό, προ της ανάγκης για ρύθμιση του «πόθεν έσχες» των δημοσίων προσώπων, να καταργείται ισοπεδωτικά ένα ατομικό δικαίωμα που αφορά το σύνολο των πολιτών. Επειδή ζούμε στην Κύπρο, πλείστες τόσες φορές, κατά τρόπο παράνομο και αντισυνταγματικό, δομές και υπηρεσίες του κράτους έχουν παραβιάσει μαζικά το ατομικό αυτό δικαίωμα. Επί δεκαετίες, το φακέλωμα Αριστερών στην Κύπρο, αποτέλεσε συνήθη πρακτική. Ιδιαίτερα σε σκοτεινές για τη Δημοκρατία περιόδους. Γι’ αυτό είμαστε επιφυλακτικοί απέναντι σε προσπάθειες περαιτέρω αλλοίωσης του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή.

Ωστόσο, την ίδια ώρα, έχουμε την πεποίθηση ότι από τη στιγμή που κάποιοι συνειδητά επιλέγουμε την εμπλοκή στη δημόσια ζωή, είναι αναμενόμενο ότι θα χάναμε ένα μέρος της ιδιωτικότητάς μας. Σε αυτό το κομμάτι της εξαίρεσης εμπίπτει και η λογοδοσία για το πόθεν έσχες. Εξάλλου, αυτό που συζητείται τούτη την περίοδο στην Επιτροπή Νομικών της Βουλής, αποτελεί δικαίωση της θέσης του ΑΚΕΛ. Ως πολιτικές δυνάμεις φαίνεται πλέον ότι συγκλίνουμε, στη βάση και εκτενούς μελέτης ακαδημαϊκών, στη ρύθμιση του «πόθεν έσχες» μέσα από ειδικό νόμο, χωρίς κατ’ ανάγκη να αγγίζουμε το Σύνταγμα. Παράλληλα, ως κόμματα που εκπροσωπούμαστε στη Βουλή των Αντιπροσώπων, ως φορείς και εκφραστές της λαϊκής κυριαρχίας, συζητούμε χωρίς ακόμα να έχει ολοκληρωθεί η ζύμωση και ο αναγκαίος εσωκομματικός προβληματισμός, την αυτορρύθμιση ειδικά για τους Βουλευτές. Δηλαδή, με τροποποίηση και διεύρυνση του Κανονισμού της Βουλής, να δημιουργηθεί διαδικασία υποβολής και ελέγχου «πόθεν έσχες» ανεξάρτητα από τις όποιες άλλες νομοθετικές ρυθμίσεις που επίσης τροχοδρομούνται.

Εξάλλου, δίκαια ή άδικα, αυτήν την περίοδο η ευρύτερη απαξίωση πλήττει σε πολύ μεγάλο βαθμό και τα πολιτικά κόμματα και τους Βουλευτές. Και πρέπει να κάνουμε ό, τι είναι δυνατό για να αναχαιτίσουμε και να ανατρέψουμε την κοινωνικά επικίνδυνη απαξίωση της πολιτικής. Εδώ βέβαια να σημειώσω ότι, παρά το ότι η νομοθεσία του «πόθεν έσχες» κρίθηκε αντισυνταγματική, οι Βουλευτές και οι Υπουργοί συνεχίζουν να υποβάλλουν σχετικό έντυπο. Την ίδια ώρα, ενώ υπάρχει ειδική πρόνοια στη νομοθεσία που αφορά τη δημόσια υπηρεσία, αυτή παραμένει ανενεργή για είκοσι και πλέον χρόνια. Πράγμα απαράδεκτο, το οποίο σύντομα θα αντιμετωπιστεί στα πλαίσια της συνολικής ρύθμισης.

Ως θέση αρχής, η ρύθμιση του «πόθεν έσχες» και προς αυτήν την κατεύθυνση στοχεύουμε εντός Κοινοβουλίου, πρέπει να περιλαμβάνει διεύρυνση του καταλόγου των ελεγχόμενων προσώπων για σκοπούς υποβολής δήλωσης «πόθεν έσχες», η οποία να αφορά, μεταξύ άλλων, τις τρεις εξουσίες (εκτελεστική, νομοθετική, δικαστική), όλους τους δημόσιους και κρατικούς αξιωματούχους από μια θέση/κλίμακα και άνω, όλους τους ανεξάρτητους αξιωματούχους και ρυθμιστές, επιτρόπους, προέδρους και μέλη διοικητικών συμβουλίων οργανισμών δημόσιας ωφέλειας, αρχών τοπικής αυτοδιοίκησης κ.ο.κ.

Το «πόθεν έσχες», για να καταστεί αποτελεσματικό, πρέπει να αφορά όλους όσοι διαχειρίζονται δημόσιο χρήμα ασκώντας δημόσια εξουσία ή ως εκ της θέσεώς τους λαμβάνουν σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν τα δημόσια οικονομικά ή τη δημόσια διοίκηση και τη δημόσια ζωή. Εξάλλου, μόνο έτσι θα αντιμετωπιστεί η στοχοποίηση του πολιτικού προσωπικού, χωρίς να αρνούμαστε να παραδεχτούμε ότι –διαχρονικά- συμπεριφορές πολιτικών προσώπων αφαίρεσαν δυστυχώς την έξωθεν καλή μαρτυρία, για την οποία πρέπει να δουλέψουμε σκληρά για να τήν ανακτήσουμε.

Αγαπητοί προσκεκλημένοι,

Φίλες και φίλοι,

Κατά τα τελευταία δύο χρόνια, έχουν καταγραφεί σοβαρά κρούσματα παραβίασης νομοθεσιών, κανόνων δεοντολογίας και χρηστής διοίκησης, αναφορικά με το ασυμβίβαστο και τη σύγκρουση συμφερόντων. Παραβιάσεις που αγγίζουν κορυφαίους θεσμούς όπως ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και η Διοικήτρια της Κεντρικής Τράπεζας, χωρίς να είναι –δυστυχώς- τα μόνα αρνητικά παραδείγματα. Ασφαλώς, αυτή την περίοδο καθαρά σε θεσμικό επίπεδο αφού για τα υπόλοιπα το λόγο έχει η ποινική δικαιοσύνη, στον κατάλογο προστίθεται και ο Βοηθός Γενικός Εισαγγελέας. Και επειδή υπάρχει αλληλοεπίδραση κοινωνικής δραστηριότητας και νόμου, με διάφορες πρωτοβουλίες και του ΑΚΕΛ και άλλων πολιτικών δυνάμεων, έχει ξανανοίξει και θεσμικά η συζήτηση για νομοθετικές αλλαγές σε σχέση με το ασυμβίβαστο ορισμένων επαγγελματικών δραστηριοτήτων και τη σύγκρουση συμφερόντων. Όχι ότι δεν υπάρχουν νομοθεσίες ή δεοντολογία. Απλώς, κάποιοι «άριστοι των αρίστων» πήραν απροβίβαστο.

Ξεκαθαρίζουμε ότι εμείς δεν προκρίνουμε την προοπτική μιας πολιτικής ελίτ η οποία να είναι ανεπάγγελτη και η οποία να άγεται και να φέρεται από μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Ούτε μιας κάστας πολιτικών που ένεκα οικονομικής επιφάνειας και πλούτου να αγνοεί βιώματα και ανάγκες του μέσου πολίτη. Για την Αριστερά το ασυμβίβαστο δεν μπορεί και δεν πρέπει να οδηγεί στην αποστράγγιση του Κοινοβουλίου αλλά και της πολιτικής συμμετοχής ευρύτερα από ανθρώπους επαγγελματίες, επιστήμονες και τεχνοκράτες, οι οποίοι μπορούν μέσω της σύνθεσης να προσθέσουν. Απορρίπτουμε κατηγορηματικά όμως, τη συνειδητή αξιοποίηση και εκμετάλλευση της πολιτικής συμμετοχής για απόκτηση προνομίων, επαγγελματικών και οικονομικών. Απορρίπτουμε το φαινόμενο της παραβίασης νόμων της Δημοκρατίας και του Κανονισμού της Βουλής αναφορικά με τη σύγκρουση συμφερόντων. Και τα πολύ αρνητικά παραδείγματα των τελευταίων μηνών μάς οδήγησαν στην κατάθεση πρότασης νόμου με την οποία να απαγορεύεται η ταυτόχρονη επαγγελματική εμπλοκή συγκεκριμένων κατηγοριών δημοσίων προσώπων με το δημόσιο. Η απαγόρευση παροχής υπηρεσιών από δημόσια πρόσωπα προς το δημόσιο με οικονομικά ανταλλάγματα. Γιατί σήμερα, αυτό που ισχύει, είναι ένας νόμος διάτρητος από εξαιρέσεις που πρέπει να αλλάξει.

Μια πτυχή της διαφάνειας, η οποία συχνά – πυκνά αποτελεί και εφαλτήριο λαϊκισμού, είναι εκείνη της δημοσιοποίησης, είτε του «πόθεν έσχες» των δημοσίων προσώπων, είτε όσων παραβιάζουν το ασυμβίβαστο. Η γραμμή πάνω στην οποία πρόκειται να κινηθούμε ως ΑΚΕΛ είναι εκείνη της ισορροπίας μεταξύ της ανάγκης όπως οι πολίτες γνωρίζουν την ποιότητα των ανθρώπων που τούς εκπροσωπούν, χωρίς όμως να αποτελούμε την τροφή για ένα απέραντο κοινωνικό καφενείο και κουτσομπολιό. Και ασφαλώς, όπως ήδη λέχθηκε από τον σύντροφο Άντρο Κυπριανού, για το ΑΚΕΛ δεν τίθεται θέμα, εφόσον αυτόβουλα δίνουμε σύντομα στη δημοσιότητα το «πόθεν έσχες» των μελών του Π.Γ., της Κοινοβουλευτικής Ομάδας και στελεχών που θήτευσαν στην κυβέρνηση Δημήτρη Χριστόφια, ενώ ο Γ.Γ. της Κ.Ε. ΑΚΕΛ έδωσε εξελεγμένους λογαριασμούς του ιδίου και της συζύγου του στη δημοσιότητα προ καιρού.

Επιπρόσθετα της δημοσιοποίησης των δαπανών στην οποία προβήκαμε αναφορικά με τις ευρωεκλογές, της έγκαιρης υποβολής στον Έφορο Κομμάτων των Οικονομικών Καταστάσεων του ΑΚΕΛ, για σκοπούς διαφάνειας, για πρώτη φορά η συζήτηση για τα οικονομικά του ΑΚΕΛ που θα γίνει στα πλαίσια του επικείμενου 22^ου Συνεδρίου, θα διεξαχθεί σε ανοιχτή σύνοδο.

Σε σχέση τώρα με τη χρηματοδότηση των πολιτικών κομμάτων, μόλις έχει αρχίσει στη Βουλή η συζήτηση για αναθεώρηση της νομοθεσίας. Χρειάζεται και αναθεώρηση και εκσυγχρονισμός. Ίσως όχι με τον τρόπο που προτείνεται από την κυβέρνηση και κάποια κόμματα και γι’ αυτό ως ΑΚΕΛ καταθέτουμε θέσεις, εισηγήσεις και προτάσεις στο δημόσιο διάλογο. Δεν μπορεί, για παράδειγμα, ο αναγκαίος έλεγχος της χρηματοδότησης να οδηγεί σε πολιτικό έλεγχο ή να παραβιάζει συνταγματικά δικαιώματα των πολιτών. Την ίδια ώρα η εφαρμογή διεθνώς αναγνωρισμένων προτύπων ελέγχου είναι εκ των ων ουκ άνευ.

Αγαπητοί προσκεκλημένοι,

Αυτήν την περίοδο ολοκληρώνονται στην Επιτροπή Θεσμών της Βουλής οι συζητήσεις αναφορικά με συγκεκριμένα γεγονότα που ταλάνισαν, για να μην πω σκανδάλισαν την κοινωνία. Χωρίς να προδικάζουμε το τελικό αποτέλεσμα που θα αποτυπώνεται σε Εκθέσεις της Βουλής, είναι ξεκάθαρο ότι σε κάποια ζητήματα, όπως για παράδειγμα το φιάσκο με τα συμβόλαια της κας Γιωρκάτζη και το ρόλο του προεδρικού, οι ευθύνες θα καταγράφονται και θα κατανέμονται. Μόνο έτσι, τουλάχιστον σε ό, τι αφορά τα δημόσια πρόσωπα, τίθενται προ των ευθυνών για πράξεις και παραλείψεις τους. Λέγοντας τα πράγματα με το όνομά τους. Όπως ακριβώς με πολλή επιμονή έγινε κατορθωτό να καταρτιστεί ένα πόρισμα της ίδιας Επιτροπής για το τραπεζικό σκάνδαλο, στο οποίο αποτυπώνονται οι ασήκωτες ευθύνες των διοικήσεων των τραπεζών και των εποπτικών αρχών για τη μεγάλη τραπεζική κρίση, που οδήγησε την Κύπρο στο οδυνηρό μονοπάτι των μνημονίων, της λιτότητας, της κοινωνικής δυσπραγίας και της ανεργίας.

Ως ΑΚΕΛ ποτέ δεν ήμασταν ούτε κόμμα άρνησης ούτε κόμμα μόνο της θεωρίας. Για κάθε έκφανση της κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας έχουμε υλοποιήσιμες προτάσεις. Εν όψει του 22^ου Συνεδρίου κωδικοποιήσαμε αριθμό εισηγήσεων και προτάσεων που αφορούν το Κόμμα και την κοινωνία. Ήδη κάποιες έχουν αναφερθεί ενώ κάποιες άλλες ήδη έχουν υλοποιηθεί. Σταχυολογώ ορισμένες:

• Εθελούσια δημοσιοποίηση του πόθεν έσχες των μελών του Π.Γ. της Κ.Ε. ΑΚΕΛ, των μελών της Κοινοβουλευτικής μας Ομάδας, των ευρωβουλευτών καθώς και πρώην κυβερνητικών αξιωματούχων που είναι στελέχη του Κόμματος.
• Δημοσιοποίηση των ετήσιων εξελεγμένων λογαριασμών της Κ.Ε. ΑΚΕΛ και ανάρτησή τους στην επίσημη ιστοσελίδα του Κόμματος.
• Αν και είναι κοινή διαπίστωση ότι ο περί Πολιτικών Κομμάτων Νόμος χρειάζεται βελτιώσεις, για το περιεχόμενο του οποίου έχουμε συγκεκριμένες εισηγήσεις, η εφαρμογή του από το Κόμμα, ιδιαίτερα στα θέματα συμμόρφωσης με διεθνή λογιστικά πρότυπα πρέπει να θεωρείται δεδομένη.
• Εκσυγχρονισμός, αλλά και ουσιαστική εφαρμογή της νομοθεσίας που αφορά το ασυμβίβαστο και τη σύγκρουση συμφερόντων κρατικών και πολιτειακών αξιωματούχων.
• Θεσμική ρύθμιση περιορισμού θητειών σε διάφορα πολιτειακά αξιώματα και εναλλαξιμότητα σε νευραλγικές θέσεις της Δημόσιας Υπηρεσίας.
• Διεύρυνση του καταλόγου των ελεγχόμενων προσώπων για σκοπούς υποβολής δήλωσης «πόθεν έσχες».
• Ολοκληρωμένη ρύθμιση των οικονομικών υποχρεώσεων της Εκκλησίας της Κύπρου και διαφάνεια στην επιχειρηματική σχέση της με το κράτος.
• Πλήρης διαχωρισμός του κράτους από την Εκκλησία.
• Εκσυγχρονισμός του νομοθετικού πλαισίου που διέπει τις προσφορές και αγορές εξοπλιστικών προγραμμάτων, πάντοτε έχοντας υπόψιν την πτυχή της εθνικής ασφάλειας καθώς και του απόρρητου που διέπει τον τομέα της Άμυνας.
• Δυνατότητα δημοσίου ελέγχου όλων των προσφορών που κατακυρώνονται στο δημόσιο και ημιδημόσιο τομέα, ανεξαρτήτως ποσού.
• Νομοθετική ρύθμιση των οικονομικών δραστηριοτήτων μη κυβερνητικών οργανώσεων με στόχο τη διαφάνεια στη χρηματοδότησή τους.
• Εκσυγχρονισμός των εκλογικών νόμων που θα περιλαμβάνει και επιμήκυνση της περιόδου ελέγχου των εκλογικών δαπανών.
• Δημοσιοποίηση των εξελεγμένων λογαριασμών των ΜΜΕ, έντυπων και ηλεκτρονικών, με ταυτόχρονη πληροφόρηση της κοινής γνώμης για τους πραγματικούς ιδιοκτήτες (beneficial owners), περιλαμβανομένων θυγατρικών και συνδεδεμένων εταιρειών.
• Υποχρεωτική δήμευση περιουσίας πολιτειακών αξιωματούχων και δημοσίων λειτουργών, οι οποίοι καταδικάζονται για οικονομικά εγκλήματα και ειδικότερα για αδικήματα φοροδιαφυγής, δεκασμού και διασπάθισης δημοσίου χρήματος.
• Νομοθετική ρύθμιση αυστηρότερων ποινών έτσι που οι επιπτώσεις από τυχόν διάπραξη αδικημάτων εις βάρος του Δημοσίου να είναι αποτρεπτικές για τη διάπραξή τους.
• Αξιοποίηση της διεθνούς εμπειρίας σε πολιτικές και συστήματα ελέγχου.
• Βελτίωση της προσβασιμότητας του πολίτη στις Αρχές, ειδικότερα σε θέματα εξασφάλισης δημοσίων εγγράφων, εξυπηρέτησης και διαφάνειας σε σχέση με αποφάσεις που τον επηρεάζουν, μέσα από δημόσιες ακροάσεις και λογοδοσία.

Φίλες και φίλοι,

Έχουμε ισχυρή άποψη ότι το πολιτικό σύστημα υποφέρει από διαχρονικές παθογένειες. Ζούμε σε ένα κράτος που κτίστηκε σε λανθασμένες βάσεις και ταλανίζεται από τη συνεχιζόμενη ημικατοχή. Δεν είμαστε αισιόδοξοι ότι όλα τα κακώς έχοντα μπορούν να αντιμετωπιστούν. Όταν οι ανθρώπινες αδυναμίες, η επιδίωξη του εύκολου και γρήγορου κέρδους και η ιδιοτέλεια κυριαρχούν, χρειάζεται τεράστια προσπάθεια για να υπάρξουν ολικές ανατροπές. Ούτε εκτιμούμε ότι μπορεί ως δια μαγείας να εξαλειφθούν οι απαράδεκτες σχέσεις εξάρτησης και διαπλοκής του πολιτικού συστήματος ή θεσμών του κράτους με τις επιχειρήσεις. Ως ΑΚΕΛ όμως είμαστε ταγμένοι στην προσπάθεια για εξυγίανση και προοδευτικό εκσυγχρονισμό.

Τόσο εντός όσο και εκτός της Βουλής επιδιώκουμε να επιφέρουμε τέτοιες θεσμικές αλλαγές που να αντιμετωπίζουν αποτελεσματικότερα τη διαπλοκή και τη διαφθορά και να δημιουργούν συνθήκες διαφάνειας και δημοκρατικής λογοδοσίας. Ελπίζουμε ότι στην πορεία θα συνειδητοποιήσουν οι πάντες ότι σε μια υγιή κοινωνία δεν υπάρχει χώρος για ανοχή σε τέτοια επικίνδυνα και απαράδεκτα φαινόμενα. Διότι εδώ ισχύει η ρήση ότι η ανοχή είναι συνενοχή.