Η Αριστερά στην εποχή της τερατογένεσης: Πόλεμοι, βία, μαζικές μετακινήσεις και εξεγέρσεις σε ένα χαοτικό κόσμο

του Νίκου Τριμικλινιώτη, Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Μέλος Κ.Μ.Γ ΑΚΕΛ

 

Εμπρός της γης οι κολασμένοι
της πείνας σκλάβοι εμπρός εμπρός
Το δίκιο από τον κρατήρα βγαίνει
σαν βροντή σαν κεραυνός.
Φτάνουν πια της σκλαβιάς τα χρόνια
όλοι εμείς οι ταπεινοί της γης
που ζούσαμε στην καταφρόνια
θα γίνουμε το παν εμείς

Στον αγώνα ενωμένοι
κι ας μη λείψει κανείς
Ω! Να τη, μας προσμένει
στον κόσμο η Διεθνής.

Θεοί, αρχόντοι, βασιλιάδες
με πλάνα λόγια μας γελούν
της γης οι δούλοι κι οι ραγιάδες
μοναχοί τους, θα σωθούν…
Για να λείψουν τα δεσμά μας
για να πάψει πια η σκλαβιά
να νιώσουν πρέπει τη γροθιά μας
και της ψυχής μας τη φωτιά.

Και αν τολμήσουν και αντικρίσουν
της ψυχής μας τους κεραυνούς
θα δούνε τότε αν μπορούνε
πως θα είναι οι σφαίρες μας για αυτούς

Η κοινωνική επανάσταση του 19ου αιώνα δεν μπορεί να αντλήσει την ποίησή της από το παρελθόν, αλλά μόνον από το μέλλον. Δεν μπορεί ν’ αρχίσει με τον ίδιο τον εαυτό της προτού σβήσει όλες τις προλήψεις σχετικά με το παρελθόν.

Οι άνθρωποι δημιουργούν την ίδια τους την ιστορία, τη δημιουργούν όμως όχι όπως τους αρέσει, όχι μέσα σε συνθήκες που οι ίδιοι διαλέγουν, μα μέσα σε συνθήκες που υπάρχουν άμεσα, που είναι δοσμένες και που κληροδοτήθηκαν από το παρελθόν. Η παράδοση όλων των νεκρών γενεών βαραίνει σα βραχνάς στο μυαλό των ζωντανών. Και όταν ακόμα οι ζωντανοί φαίνονται σαν ν’ ασχολούνται ν’ ανατρέψουν τους εαυτούς τους και τα πράγματα και να δημιουργήσουν κάτι που έχει προϋπάρξει, σ’ αυτές ακριβώς τις εποχές της επαναστατικής κρίσης επικαλούνται φοβισμένοι τα πνεύματα του παρελθόντος στην υπηρεσία τους, δανείζονται τα ονόματά τους, τα μαχητικά συνθήματά τους, τις στολές τους για να παραστήσουν με την αρχαιοπρεπή αυτή, σεβάσμια μεταμφίεση και μ’ αυτή τη δανεισμένη γλώσσα τη νέα σκηνή της παγκόσμιας ιστορίας.

Καρλ Μαρξ, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Θεμέλιο, Αθήνα 1986.

«Αυτό το απόδειξε η ιστορία όλων των επαναστάσεων, και οι επαναστάτες θα έκαναν το μεγαλύτερο έγκλημα αν άφηναν να τους ξεφύγει η στιγμή, ενώ ξέρουν πως απ’ αυτούς εξαρτάται η σωτηρία της επανάστασης, η πρόταση ειρήνης, η σωτηρία της Πετρούπολης, η σωτηρία από την πείνα, η μεταβίβαση της γης στους αγρότες.»

Λένιν, Γράμμα προς τα μέλη της ΚΕ, 24 Οκτωβρίου 1917, Κείμενα Λένιν

Ο «παλιός κόσμος πεθαίνει και ο νέος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε την εποχή μιας interregnum (μεσοβασιλείας), όπου εμφανίζονται νοσηρά συμπτώματα.»

 Antonio Gramsci

Της Γης οι Κολασμένοι: Τότε

Αφορμή μας είναι η Μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση για να δούμε την Αριστερά στον παρόντα χρόνο ως προοπτική του μέλλοντος.¹

Τότε, πριν από ένα αιώνα, μέσα από τις φρικαλεότητες και τα συντρίμμια, του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, αναδύθηκε μια επανάσταση παγκόσμιας εμβέλειας, όταν στα αμέσως προηγούμενα χρόνια φάνταζε με απόμακρη ουτοπία. Κι όμως η ασύλληπτη βία του πολέμου και η κατάρρευση των παλαιών καθεστώτων αποδείχθηκαν πάλι «μαίες της ιστορίας». Έτσι γεννιούνται οι επαναστάσεις.

«Τώρα θα προχωρήσουμε στην οικοδόμηση της σοσιαλιστικής τάξης», ήταν τα λόγια το Λένιν, όταν κατέλαβαν τα χειμερινά ανάκτορα, κι αυτό προκάλεσε ρίγη στον κόσμο όλο. Το πνεύμα αυτό ήταν τόσο ελπιδοφόρο για τις υποτελείς τάξεις, «της γης τους κολασμένους», που παρομοίαζαν την επανάσταση με «έφοδο στον ουρανό». Οι επαναστάσεις εξηγούνταν με αλληγορίες, όπως «ατμομηχανές της ιστορίας».² Σήμερα θα τις λέγαμε, δε ξέρω τι, «υπερηχητικά αεριωθούμενα της ιστορίας που απογειώνουν κι αλλάζουν το κόσμο»; Η αίσθηση που υπήρχε ήταν ότι επανάσταση στη Ρωσία του 1917 ολοκλήρωνε επιτυχώς μια μακρά διεργασία ριζοσπαστική κοινωνικής μεταβολής:³ Είχε αρχίσει με τη Γαλλική επανάσταση, τις επαναστάσεις του 1948 που ονομάστηκε «Άνοιξη των Λαών» μέχρι την παρισινή κομούνα (1871),⁴ την επανάσταση των σκλάβων στην Αϊτή (1791-1804) -την πρώτη χώρα που αναγνώρισε την Ελληνική Επανάσταση, τις επαναστάσεις στα Βαλκάνια μέχρι τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τη Μεξικάνικη επανάσταση (1910– 1920). «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα», ήταν το δίλημμα της εποχής (Ρόζα Λούξεμπουργκ).

Ακολούθησε όμως ο άλλος, ακόμα πιο φρικαλέος πόλεμος, ο Δεύτερος παγκόσμιος. Ωστόσο, και πάλι ευτυχώς συνετρίβη ο Ναζισμός, ο Φασισμός κι ο Ιαπωνικός Μιλιταρισμός, κι ακολούθησαν πάλι νικηφόρες επαναστάσεις, όπως η κινέζικη το 1949, η ανεξαρτησία της Ινδίας και το μεγάλο αντιαποικιακό κύμα στη Αφρική, Ασία και Νότια Αμερική που άλλαξε ριζικά τον κόσμο, καταργώντας τις αυτοκρατορίες και τον αποικισμό: κάθε λαός είχε δικαίωμα για αυτοδιάθεση να ορίσει το μέλλον, κι αναζωογόνησε την προοπτική για σοσιαλισμό. Τότε γεννήθηκε και η Κυπριακή Δημοκρατία ως ανεξάρτητο κράτος. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 επαναστάσεις κατά δικτατοριών είχαν πηγή έμπνευσης και οργάνωσης τη Οκτωβριανή επανάσταση (Πορτογαλία, Μοζαμβίκη, Νικαράγουα), ενώ τη δεκαετία τ ου 1990, η κατάργηση του απαρτχάιντ ήταν η τελευταία τοπική καθεστωτική μεταβολή παγκόσμιας εμβέλειας που έγινε ειρηνικά αλλά χωρίς να ανατραπεί η λευκή κεφαλαιοκρατική τάξη.

Η επανάσταση λειτούργησε ως παγκόσμια ώθηση για διεκδίκηση δικαιωμάτων για όλους της γης του κολασμένους διότι η ισότητα μπήκε στο πυρήνα: μόνο αν είμαστε ίσοι/ες μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι – το πρόταγμα της ισοελευθερίας (Μπαλιμπάρ).⁵ Κι έτσι πήραν τα πάνω του οι αγώνες για την ισότητα, οι εργατικοί, αγροτικοί κι αντιαποικιακοί αγώνες, οι αγώνες για ισότητα φύλων, φυλών/εθνοτήτων, μειονοτήτων, σεξουαλικών ομάδων, αναπήρων αγώνες. Οι αγώνες για δικαιώματα δεν έπαυσαν ποτέ. Μεταβάλλονται ανάλογα με τις συνθήκες, τις ανάγκες, τις μορφές πάλης. Η διεκδίκηση των κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, με πρόταγμα τη κατάργηση κάθε μορφής καταπίεσης, καθυπόταξης κι εκμετάλλευσης, όπου η Αριστερά οφείλει να πρωτοστατεί,⁶ είναι και θα μείνει για πάντα μαζί μας.

Ωστόσο, εκεί που νικήθηκε ο Φασισμός-Ναζισμός, αρχίζει ένας άλλος πόλεμος: Ο Ψυχρός Πόλεμος που σκότωσε τις προοπτικές για διεθνικούς θεσμούς που δίκαια θα επιλύαν τα ζωτικά προβλήματα που ήταν οικουμενικά. Οι ΗΠΑ τώρα έγιναν η ισχυρότερη υπερδύναμη, στην ηγεμονία της οποίας εντάχθηκαν οι πρώην αποικιακές δυνάμεις κι άλλα μικρότερα κράτη ως σύμμαχοι του ΝΑΤΟ κόντρα στο συνασπισμό του Σύμφωνου της Βαρσοβίας.

Κι όμως η ύπαρξη και μόνο δύο ανταγωνιστικών συστημάτων με δυνατότητα αμοιβαίας καταστροφής έδινε κάποιο χώρο στα νέα κράτη να ελιχθούν και ζητούν «καταφύγιο» ή στήριξη απέναντι στον άλλο συνασπισμό, αλλά και στη δημιουργία ενός τρίτου πόλου. Κι έτσι λειτουργούσε το σύστημα με πυρήνα και περιφέρεια, μέχρι που κατέρρευσε ο διπολισμός με τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Οι σύμμαχοι της ΕΣΣΔ στην ανατολική Ευρώπη εντάχθηκαν στο ΝΑΤΟ, ενώ τριγμοί και πόλεμοι ξεσπούν στις χώρες που ανήκαν ΕΣΣΔ. Το εθνικό ζήτημα στα τέλη του 20ου κι αρχές του 21ου αιώνα στη Γιουγκοσλαβία και σε πολλές χώρες της πρώην ΕΣΣΔ δεν λέει να επιλυθεί.

Μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα οι αντικειμενικές δυσκολίες, οι ήττες και οι στρεβλώσεις στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού οδήγησαν στο τέλος του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Πρώτα, η ανήλεη ιμπεριαλιστική επίθεση από τις καπιταλιστικές δυνάμεις στο πλευρό των αντεπαναστατών. Ενώ, οι αναμενόμενες επαναστάσεις στις ανεπτυγμένες χώρες απέτυχαν, Τα καπιταλιστικά κράτη ήταν ισχυρά και γερά θεμελιωμένα ή/και είχαν έξωθεν στήριξη: Γερμανία, βόρεια Ιταλία, Ισπανία. Επομένως, η έφοδος στα χειμερινά ανάκτορα έπαψε να είναι επιλογή. Επαναστάσεις έγιναν στην ημιπεριφέρεια (Βαλλερστέιν), ή στους «αδύνατους κρίκους», αν υιοθετηθεί η αλληγορία της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας (Λένιν). Κι όχι τυχαία. Τα παλαιά καθεστώτα εκεί ηττήθηκαν, άλλα ήταν αδύνατα, κι άλλα υπό κατάρρευση.

Στη Δύση και τον Παγκόσμιο Βορρά απαιτείτο/αι μια άλλη στρατηγική για μετάβαση στο σοσιαλισμό – κι αυτό είναι μείζον μάθημα που η Αριστερά του 21ου αιώνα το βιώνει στη πράξη. Δε μπορούμε να μένουμε δογματικά προσκολλημένοι σε στρατηγικές, αλλά λογικές οργάνωσης άλλων εποχών και καταστάσεων. Το κόμμα «νέου τύπου» του 1902 δε μπορούσε να είναι το ίδιο με το κόμμα του 1971 ή το 1923 ή του 1933, πόσο μάλλον του 2023, και δεν ήταν. Δε μπορούσε να είναι το ίδιο σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου.

Η άλλη διάσταση ήταν ασφαλώς οι στρεβλώσεις στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Οι στρεβλώσεις άρχισαν με την ανελευθερία στο λόγο κι οργάνωση, και την απουσία δημοκρατικής λαϊκής λογοδοσίας – έγιναν εγκλήματα στο όνομα της επανάστασης με καθυπόταξη του προλεταριάτου και του λαού στο όνομα της χειραφέτησης του προλεταριάτου. Με την επικράτηση στου Σταλινισμού, ματαιώθηκε το βασικό πρόταγμα: Αυτό που τελικά επικράτησε μετά το 1928-19333, δεν ήταν σοσιαλισμός, ότι κι αν δήλωνε, ή τουλάχιστον δεν ήταν ο σοσιαλισμός που οραματίστηκαν και σχεδίασαν οι θεμελιωτές του Μαρξισμού που υποσχόταν ότι «θα περάσουμε «από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας» (Μαρξ). Παρά ταύτα, η παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση εξακολουθούσε να ακτινοβολεί στο κόσμο, πυροδοτώντας επαναστάσεις παντού καν να προκαλεί παγκόσμιες μεταβολές, έστω κι αν στρέβλωσε το μοντέλο. Παρά τη μεταφορά λοιπόν των στρεβλώσεων στο πρότυπο διεθνώς, στη κάθε χώρα υπήρχε η ανάγκη να προσαρμοζόταν στις ιδιαιτερότητες κι ανάγκες τις κάθε περίπτωση στη κάθε συγκυρία. Η ποικιλομορφία τελικά νίκησε τον ζουρλομανδύα του τυφλού μιμητισμού, κι αυτό δημιούργησε χώρο για πολιτική. Εξάλλου, υπάρχει σχετική αυτονομία στο διεθνικό πεδίο του παγκόσμιου κρατικού συστήματος που άνοιγε χώρους δράσης και λόγω του διπολικού ανταγωνισμού. Η δε ΕΣΣΔ έμπρακτα βοηθούσε, έστω και με ανταλλάγματα, πολλά επαναστατικά κι αντιαποικιακά κινήματα.

Οδηγήθηκε στη τελική διάλυση της πρώτης σοσιαλιστικής χώρας πριν το τέλος του 20ου αιώνα, όπως είχε ήδη προηγηθεί με τα καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Κατακομματιάστηκε η ΕΣΣΔ, μια κραταιά χώρα που κάλυπτε 1/7 της επιφάνειας του πλανήτη. Κι αυτό όμως είχε τεράστιο αρνητικό αντίκτυπο διεθνώς, ενώ η διαδικασία στις ίδιες τις χώρες που κάποτε αποτελούσαν την ΕΣΣΔ συνεχίζει με βίαιο τρόπο να δημιουργεί συγκρούσεις και τριβές: ο αρπακτικός καπιταλισμός που επιβλήθηκε, η επέλαση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς και οι παρεμβάσεις του, η άνοδος των αντιδραστικών εθνικισμών-σοβινισμών και η βίαιη καταστολή από την ηγεμονική Ρωσία συνεχίζουν την διαλυτική και θανατερή διεργασία και δημιουργούν τεράστια αστάθεια που καταστρέφουν τις προοπτικές για προοδευτική μεταστροφή. Ο νέος ψυχρός πόλεμος αρχίζει νωρίς μετά το τέλος του παλιού ψυχρού πολέμου. Είναι σε αυτό πλαίσιο που οφείλουμε να κατανοήσουμε την εισβολή της (ιμπεριαλιστικής) Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022, αλλά να κατανοήσουμε ότι ο πόλεμος είχε ήδη αρχίσει από το 2013.⁷ Όπως έχω επισημάνει αλλού, ο πόλεμος αυτός δεν είναι ούτε ο μόνος, ούτε και ο πιο αιματηρός στον κόσμο. Κι όμως, σηματοδοτεί το τέλος μιας μετάβασης μιας σχετικά ήπιας ασταθούς ιστορικής περιόδου.

Προφανώς μπαίνουμε σε μια νέα φάση ακόμα πιο βίαιης, αβέβαιης και ασταθούς, όπου οξύνονται όλες οι αντιθέσεις.⁸

Η άλλη μεγάλη επανάσταση του 20ου αιώνα ήταν βέβαια η Κινεζική (1949), όπου το ΚΚ Κίνας υπό τον Μάο, προσάρμοσε τις επαναστατικές προοπτικές στα δεδομένα εκεί όπου οι αγρότες ήταν η κινητήρια δύναμη της επανάστασης. Η τεράστια αυτή χώρα αποτελεί την ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη με εκπληκτικούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης που προσεγγίσει τις ΗΠΑ στο ΑΕΠ, ενώ με την ισοτιμία αγοραστικής δύναμης τη ξεπερνά κατά πολύ) δε μπορεί να θεωρείται παράδειγμα προς μίμηση. Αν και την εξουσία ασκεί το ΚΚ Κίνας που εξακολουθεί να διατείνεται ότι οικοδομάει σοσιαλισμό με «κινεζικά χαρακτηριστικά», πρόκειται για αυταρχικό καθεστώς με δισεκατομμυριούχους και ανερχόμενους αστούς των πόλεων από την μια, και εκατοντάδες εκατομμύρια φτωχούς-πάμφτωχους εργάτες κι αγρότες. Οι σημερινοί ταγοί της Κίνας αρέσκονται να συνεχίζουν να λένε αυτό που έλεγε ο Ντεγκ ότι «ο Μάο ήταν 70% σωστός, και 30% λάθος», ότι έχει ο Μάο πει για τον Στάλιν κάποτε.⁹ Κι όμως θα δούμε μια άλλη Κίνα να αναδύεται: Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, τα επίπεδα ανισότητας στην Κίνα ήταν χαμηλότερα από την Ευρώπη, κοντά στις πιο ισότιμες σκανδιναβικές χώρες. Σήμερα, ωστόσο, προσεγγίζει τα επίπεδα των ΗΠΑ. Το κατώτερο 50% κερδίζει περίπου το 15% του συνολικού εισοδήματος στην Κίνα έναντι 12% στις ΗΠΑ και 22% στη Γαλλία.

Οι εξεγέρσεις του 1968 ήταν ορόσημο για τα νέα κινήματα – αντιαποικιακά, αντιιμπεριαλιστικά, αντιπολεμικά κινήματα, ριζοσπαστισμός, ισότητα φύλων, φεμινισμός, αντιρατσιστικοί αγώνες.¹⁰

Η αντίστροφή μέτρηση αρχίζει ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε μια «μακρά αντεπανάσταση», η οποία με τη διάλυση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην ανατολική Ευρώπη (ότι κι αν ήταν το γραφειοκρατικό-διατακτικό-αυταρχικό αυτό σύστημα) οδήγησε επιτάχυνση της επίθεσης κατά των δημοκρατικών κι εργατικών κεκτημένων: οι πολιτικές λιτότητας και καταβαράθρωσης των δημοκρατικών θεσμών λογοδοσίας, του κράτους πρόνοιας και ιδιωτικοποιήσεις

Ο νεοφιλελευθερισμός έγινε μονόδρομος και πήρε το όνομα παγκοσμιοποίηση. Εκεί ακριβώς αναδύονται νέα κινήματα της αντι- νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης ή μιας άλλης παγκοσμιοποίησης, τα οποία ήταν και είναι ελπιδοφόρα γιατί είναι δημιουργήματα της νέας συγκυρίας: μαζικά, δυναμικά και παλμό μιλούν για «ένα άλλο κόσμο που είναι εφικτό». Εφικτός που σήμερα έχει καταστεί αναγκαίος για την επιβίωση της ζωής στον πλανήτη. Η κατάσταση μετά τους βομβαρδισμούς στου δίδυμους πύργους όμως αλλάζει προς το δυσμενέστερο: Οι ΗΠΑ εξαπολύουν μια άγρια παγκόσμια επίθεση εκδίκησης δήθεν κατά της τρομοκρατίας – τώρα οι Δυτικοί θα επιτεθούν σε θρησκευτικού τύπου πολιτικές οργανώσεις που προηγουμένως χρηματοδοτούσαν και εκπαίδευαν ως αντίβαρο σε κοσμικά κομμουνιστικά ή σοσιαλιστικά κινήματα σε χώρες της ημιπεριφέρειας και περιφέρειας (Μέση Ανατολή, Αφρική και Ασία). Δεν έχουν αντίπαλο δέος πλέον. Είναι η εποχή του πιο άγριου πολέμου, του ολοκληρωτικού πολέμου με το θεώρημα της «καθεστωτικής αλλαγής» (regime changes) από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ: Ιράκ (1990-91), εισβολή και κατοχή Ιράκ (2003–2011), εισβολή και κατοχή Αφγανιστάν (1999-2021), βομβαρδισμοί της πρώην Γιουγκοσλαβίας (1999), εισβολή και ανατροπή Καντάφι στη Λιβύη (2011). Το ίδιο ακριβώς κάνει σήμερα στη περιοχή μας το καθεστώς του Ισραήλ στη περιοχή μας με την γενοκτονία στη Γάζα – 10,000 Παλαιστίνιοι νεκροί μέχρι στιγμής, συλλογική τιμωρία και αποκλεισμός, μετά τις αποτρόπαιες επιθέσεις εναντίον αμάχων της Χαμάς. Κι όμως η περιφερειακή σύγκρουση αυτή έχει διαστάσεις σε διαφορετικά επίπεδα του παγκόσμιου συστήματος ηγεμονία σε σημείο μάλιστα που η κατάσταση στη Μέση Ανατολή αυτή τη στιγμή δοκιμάζει την παρακμάζουσα ηγεμονία των ΗΠΑ, παρά την αναμφίβολη πολεμικής της υπεροπλία. Ενδεικτικά, ο φιλικά διακείμενος προς τις ΗΠΑ «Economist» που θέτει το ερώτημα αν η «Αμερικανική ισχύς» είναι πλέον «απαραίτητη ή αναποτελεσματική» και ισχυρίζεται ότι «το πώς ο Τζο Μπάιντεν διαχειρίζεται τον πόλεμο μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς, θα καθορίσει τον παγκόσμιο ρόλο της Αμερικής».¹¹ Κι όλα αυτά συμβαίνουν, με τους πολέμους ή συγκρούσεις χαμηλής έντασης να μαίνονται σε πολλές Αφρικανικές χώρες, στην Παλαιστίνη, αλλά και εντός της πρώην ΕΣΣΔ. Όπου επεμβήκανε, κατέστρεψαν τα πάντα κι άφησαν πίσω τους συντρίμμια, και στα κενά εξουσίας με αποτέλεσμα να γίνουν καταστραμμένες κοινωνίες όπου ανθεί η βία, το έγκλημα, κέντρα καταπίεσης, εκμετάλλευσής και διακομιστικοί σταθμοί μαζικών εξόδων απελπισμένων πληθυσμών ή αυταρχικά καταπιεστικά καθεστώτα όπου στην εξουσία έχουν ανέλθει οι πιο ορκισμένοι εχθροί τους.

Αυτός είναι και ένας από τους σημαντικότερους λόγους που έχουμε μαζικές και βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών που πλανώνται σε αναζήτηση ελπίδας. Δεν τους υποδέχονται τα άλλα κράτη με τη προστασία που δικαιούνται αλλά με απέχθεια, ως παρείσακτους. Αναδύεται μίσος από τους παλιούς και νέους εθνικισμούς, θρησκευτικούς φονταμενταλισμούς, αλλά και ενδυνάμωση παλιών και νέων ρατσισμών ούτε από τις πλούσιες χώρες του Βορρά (πρώην αποικιοκρατίες ή νυν νεοαποικιοκρατίες), ούτε από τους φτωχότερες γειτονικές χώρες.

Παράλληλα έχουμε τεράστιες οικολογικές μεταβολές που υποτιμήσαν οι προηγούμενες γενεές όπου η ανάπτυξη γινόταν με τις πιο βίαιες μορφές εκμετάλλευσης της φύσης – σήμερα το ονομάζουμε εξτρακτιβισμό (μια ανεξέλεγκτη διαδικασία εξαγωγής φυσικών πόρων από τη γη προς πώληση στη διεθνή αγορά).¹² Tο μεγαλύτερο μέρος της ρύπανσης προέρχεται από λίγες μόνο χώρες: Η Κίνα παράγει περίπου το 30% όλων των παγκόσμιων εκπομπών, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες ευθύνονται για σχεδόν το 14%.¹³ Αν οι ταγοί του κόσμου εισάκουγαν τις προειδοποιήσεις του πρωτοπόρου Σοβιετικού οικολόγου Βλαντιμίρ Βερνάντσκι που από τη δεκαετία του 1920 εισήγαγε την έννοια της Βιόσφαιρας, ίσως να αποφεύγονταν οι μαζικές περιβαλλοντικές καταστροφές, όχι μόνο στο Τσερνόμπιλ και αλλού. Ακόμα και στη ΕΣΣΔ προηγουμένως, όπου από τη δεκαετία του 1950 με τη βάναυση οικονομική πολιτική του «παραγωγισμού» και εξτρακτιβισμού, όπως ο έκανε κι ο καπιταλισμός σε όλο τον κόσμο.¹⁴

Οι επαναστατικές παρακαταθήκες: Της Γης οι Κολασμένοι και η Αριστερά στον 21ον αιώνα

Ζούμε σήμερα ζοφερούς καιρούς. Εξ ου οι Αριστερά (όποιας απόχρωσης) στον αιώνα μας έχει σίγουρα μειωμένες προσδοκίες σε σύγκριση με τους πρωτοπόρους επαναστάτες ένα αιώνα προηγουμένως αμέσως μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο ή πριν 75 μετά τον δεύτερο παγκόσμιο, όταν γεννήθηκε το ΑΚΕΛ που ηγείτο του μαζικού αντιαποικιακού αγώνα τη δεκαετία του 1940. Σήμερα, στο τέλος του πρώτου τέταρτου του 21ου αιώνα, η Αριστερά, η οποία εκφράζει της γης τους κολασμένους, έχει μπροστά της τεράστιες προκλήσεις.

Είναι μια χαώδης εποχή που χαρακτηρίζεται από διάφορα νοσηρά συμπτώματα – ζούμε με επιταχυνόμενο τρόπο αλλεπάλληλες κρίσεις που έχουν καταστροφικές τάσεις, διαλείψεις και διαφορετικών τύπων εξεγέρσεις (όχι κατ’ ανάγκη προοδευτικές). Κι ο 20ος αιώνας ήταν η εποχή των άκρων και της βιαιότητας (Χομπσμπάουμ),¹⁵ ο 21ος φαίνεται ότι θα είναι ο αιώνας των ακόμα πιο ακραίων βιαιοτήτων. Εκεί μιλούσαν για νομοτελειακή πορεία προόδου, ευημερίας, δημοκρατίας και δικαιωμάτων για όλους με λέξη του συρμού την παγκοσμιοποίηση, παρατηρούμε νοσηρά φαινόμενά παντού: Διαδικασίες αποδημοκρατικοποίησης κι κρατικού αυταρχισμού, τη (νεο)αποικιοκρατία, την άνοδο ακροδεξιών, ρατσιστικών, νεοφασιστικών και φονταμενταλιστικών σχημάτων, την αύξηση της βίας σε όλα τα επίπεδα, πόλεμοι παλιού και νέου τύπου, οικονομικές κρίσεις, σφοδρή άνοδος της ανισότητας και διάφορων μορφών επισφάλειας κι εκμετάλλευσης, συνέχισης και άνοδος του ρατσισμό, διάφορες μορφές σεξισμού, την περιβαλλοντικές καταστροφές και κλιματική αλλαγή και τις πανδημίες. Επίσης, η τεχνολογικής ανάπτυξη που θα μπορούσε υπό άλλες συνθήκες να συνδράμει θετικά για το καλό του πλανήτη, περιέχει τεράστιους κινδύνους, όπως την αλγοριθμική αδικία. Η χρήση της τεχνητής νοημοσύνη που χρησιμοποιείται προς όφελος των λίγων και για αθέμητους σκοπούς, όπως η κερδοσκοπία, μαζική επιτήρηση, καθυπόταξης, εκμετάλλευση, και ακόμα χειρότερα για εν γένει πολεμικούς σκοπούς για μαζική καταστροφή κι εξολόθρευση.

Μείζον ζήτημα είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζονται σήμερα οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί που εξαναγκάζονται καταφύγουν αλλού, είτε λόγω πολέμων, συρράξεων, διωγμών, είτε λόγω μαζικής καταστροφής από τους πολέμους ή για περιβαλλοντικούς λόγους: Σήμερα έχουμε 110 εκατομμύρια ανθρώπους που έχουν εκτοπιστεί βίαια, ενώ οι πρόσφυγες θα ξεπεράσουν τα 36,4 εκατομμύρια (Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, 2023). Ο αριθμός αυτό θα αυξάνεται, αλλά τα κράτη όλο και περισσότερο κλείνουν τις πόρτες και την προστασία. Η διαφωνία για το προσφυγικό αποτελεί σήμερα κορυφαίο πολιτικό κοινωνικό ζήτημα που πέρασε στην πυρήνα της πολιτικής αντιπαράθεσης στην Ευρώπη και τον κόσμο.¹⁶

Αυτές οι καταστροφικές τάσεις πρέπει διακοπούν, να ανατραπούν.

Τί μάθαμε και τί να κάνουμε ως Αριστερά;

Το μέλλον ης Αριστεράς, όπως το γέννησαν οι επαναστάσεις και τι έθρεψαν οι ιστορικοί αγώνες για κοινωνική και πολιτική χειραφέτηση, τις νίκες, τις ήττες, τα σφάλματα και τις υπερβολικές προσδοκίες στις εκτιμήσεις, τα εγκλήματα στο όνομα της επανάστασης, οι διαψεύσεις και ματαιώσεις είναι συνυφασμένη με τα εξής:

• Την δυνατότητα της να διδαχθεί από την ιστορία.
• Να διαβάσει ορθά την παρούσα συγκυρία, τις δυνατότητες και τους κινδύνους. Απαιτείται να αναπτύσσει συνεχώς τη γνώση, τη θεωρία και τη τεκμηρίωση, κι όχι να είναι προσκολλημένο σε σχηματικά δόγματα ως απολογητική προειλημμένων αποφάσεων. Αυτή είναι η πολιτική, ιδεολογική και γνωσιακή της πυξίδα. Έτσι θα μπορέσει να επιλέξει ορθά για να είναι μπροστά από την κοινωνία, να ρισκάρει ορθά ως πρωτοπορία, χωρίς να φοβάται το κόστος, εφόσον κρίνει ότι η ιστορία οφείλει να πει προς τα εκεί, προς όφελος των υποτελών τάξεων που εκφράζει κι εκπροσωπεί. Δε θα επαναλάβω τα γνωστά για την μείζονα σημασία της πολιτικής στιγμής.
• Σε μια συγκυρία της πρωτοφανούς για τα τελευταία χρόνια βίας και συσσώρευσης οπλικών και στρατιωτικών συστημάτων στη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου για τον αιώνα αυτό, προβάλλουν άμεσα καθήκοντα μπροστά μας για άμεσο τερματισμό της εξελισσόμενης γενοκτονίας στη Παλαιστίνη και για αποφυγή γενικότερης περιφερειακής σύρραξης. Πρώτιστο καθήκον είναι να κάνουμε ότι περνά από το χέρι μας να σταματήσουμε τους πολέμους Παλαιστίνη, Ουκρανία, Συρία, Υεμένη, Σουδάν για να αναφέρω κάποιες. Η βία δεν είναι καθαρτική, αλλά οδηγεί νέους κύκλους βίας. Οφείλει η Αριστερά να υπερασπιστεί αυτό που ο Αριστείδη Σήτα ονόμασε «ηθική της συμφιλίωσης» σε ένα κόσμο που ωθείται στον ολοκληρωτικό πόλεμο.¹⁷
• Η ηθική της συμφιλίωσης ισχύει εξίσου για την Νότιο Αφρική, όσο για την Κύπρο και τον κόσμο όλο.¹⁸ Στη παρούσα συγκυρία, δε νοούνται τριμερείς συνεργασίες με τέτοιες αντιδραστικές, πολεμοχαρείς δυνάμεις που διαπράττουν γενοκτονίες και εθνοκαθάρσεις. Κατανοητή ανάγκη για προσδιορισμών ζωνών οριοθέτηση στη θάλασσα για έρευνα και διάσωση, ή οριοθέτηση ζωνών στη βάση του δίκαιου της θάλασσας, αλλά ποτέ σε βάρος των αγωνιζομένων λαών όπως είναι οι Παλαιστίνιοι δίπλα μας. Εξάλλου ο εκστρακτιβισμός της αρπαχτής και το παραμύθι για εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων από την Κύπρο τέλειωσε, και σήμερα η εξόρυξη αερίου έχει μετατραπεί σε παιγνίδι γεωπολιτικών ηγεμονικών σχεδιασμών στην ανατολική Μεσόγειο: Δεν υπάρχει πλέον «μέρισμα ειρήνης» (peace dividend) για να μοιραστεί. Επίσης, οφείλουμε να είμαστε ασυμβίβαστοι κι αμείλικτοι ενάντια στη οικονομική επέλαση του Ισραήλ και της εξαγοράς των πολιτικών κοινωνικών δυνάμεων στη Κύπρο (όπως και από Ρώσους, Ουκρανούς, Άραβες, Κινέζους κι άλλους μεγιστάνες με την πώληση 7,500 διαβατηρίων κι ακινήτων).
• Το άλλο υπαρξιακό ζήτημα είναι ασφαλώς η κλιμακούμενη οικολογική καταστροφή.¹⁹ Ως Αριστερά είτε υποτιμούσαμε ή θεωρούσαμε στο παρελθόν ότι είχαμε κάτι σα δάνειο χρόνο, «έχουμε χρόνο», όπως λέγαμε με σιγουριά «όταν στο τέλος κερδίσουμε, θα επιληφθούμε και αυτού». Δεν υπάρχει όμως καμιά εγγύηση ότι θα νικήσουμε σίγουρα, ούτε και χρόνος. Και πάλι επικαλεστώ τον Άρη Σήτα στη «ηθική της συμφιλίωση» που εντάσσει εδώ και το περιβάλλον: Οι όροι της συμφιλίωσης με τον κόσμο απαιτούν στα σταθούμε απέναντι και αναπτύξουμε πολιτικές να κόντρα στη εκμετάλλευση της φύσης, του περιβάλλοντος. Απαιτείται αυτό που ονομάζει «οικο-ισότητα»²⁰ αν θα επιβιώσει του καπιταλιστικού Ανρωπόκαινου ο πλανήτης αυτός.
• Το άλλο μείζον ζήτημα είναι για το ρόλο του κράτους και των υπερκρατικών/υπερεθνικών ενώσεων και ισχυρών πολυεθνικών εταιριών στο παγκόσμιο σύστημα κρατών. Τι κάνει η Αριστερά τελικά σε σχέση με την κατάκτηση της εξουσίας, πως λειτουργεί εντός του κράτους με δεδομένους του περιορισμούς που έχει εσωτερικά και εξωτερικά όταν επιχειρεί να εφαρμόσει το πρόγραμμα της; Πως συντονίζεται με άλλες δυνάμεις πέραν των συνόρων της; Αυτό ήταν το πρώτο που έπρεπε να σκεφτούν οι μπολσεβίκοι το 1917 κι είναι μαζί μας σήμερα αλλά με άλλους όρους.
• Στα δικά μας τώρα. Το Κυπριακό ασφαλώς και επηρεάζεται ποικιλοτρόπως από το ευρύτερες εξελίξεις και τους σχεδιασμούς στην ανατολική Μεσόγειο. Το κυπριακό πρέπει να λυθεί το συντομότερο. Η εκκρεμότητα δημιουργεί επικίνδυνα δεδομένα. Η μορφή και το πλαίσιο λύσης είναι εκεί – η Κυπριακή Αριστερά είναι ο πυλώνας, η βασική δύναμη που έχει τις δυνάμεις να κρατήσει τις γέφυρες και δώσει νόημα και χώρο για τον κοινό αγώνα ε/κυπρίων και τ/κυπρίων.
• Η Αριστερά οφείλει να πρωτοστατεί στους αγώνες ενάντια στην αποδημοκρατικοποίησης και τον αυταρχισμό. Αντιθέτως, στο πυρήνα του προγράμματος της πρέπει να είναι ο εκδημοκρατισμός και η εμβάθυνση της δημοκρατίας στη Χώρα, αλλά και να συμμετέχει ενεργά στις ευρωπαϊκές διεργασίες εκδημοκρατισμού της ΕΕ. Να στεκόμαστε απέναντι στις πολιτικές που υπονομεύουν την δημοκρατία και την πρόσβαση των εκτός – δεν νοείται Ευρώπη- Φρούριο.
• Ταξική προσέγγιση σημαίνει σήμερα σημαίνει να κατανοούμε τη δημοκρατία ως ανταγωνιστική δημοκρατία. Δεν είμαστε ουδέτεροι απέναντι τη εργασία, δηλαδή είμαστε απέναντι στην κάθε είδους εκμετάλλευση. Η Αριστερά γεννήθηκε ως ο κατεξοχήν πολιτικός φορέας για οργανωμένου τρόπου αντίστασης κι αποσόβηση, ανατροπή της εκμετάλλευσης. Κι αυτό που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια είναι κατακερματισμός και αίσθηση πολυδιάσπασης της εργατικής τάξης που αποτελεί εμπόδιο στη κλασική μορφή απόκτησης ταξικής συνείδησης. Θέλει άλλου τύπου οργάνωση από τη οργάνωση σε μεγάλα εργοστάσια μες βιομηχανικούς εργάτες: Η χωρική διάσταση, οι λεγόμενες «νέες μορφές εργασίας» κάθε άλλο παρά έπαψαν να είναι εκμεταλλευτικές. Αυτές οι μορφές εργασία αναπτύσσονται ραγδαία και στη Κύπρο με κύριο χαρακτηριστικό την επισφάλεια, την απορρύθμιση και αποξένωση.²¹ Σήμερα, το ταξικόζήτημα έχει δύο πρόσωπα, την επισφάλεια και τη μετανάστευσή. Η σχέση μας ως Αριστερά πρέπει να έχει ταυτοτική σχέση, δηλαδή αν ταυτίζεται με τα πολλαπλά πρόσωπα τη εργασίας: πρέπει να είμαστε πράξη πρωτοπορία στους αγώνες για ισότητα ανεξάρτητα από φύλο, εθνοτική ή φυλετική καταγωγή, θρησκευτική πεποίθηση, σεξουαλικό προσανατολισμό, αναπηρία ή ηλικία ως ο μπροστάρης στους αγώνες για δικαιώματα.
• Όσον αφορά τη μορφή «κόμμα», αυτό πρέπει να προσαρμόζεται και να είναι ευέλικτο έτσι ώστε οι οργανωτικές δομές και λειτουργίες του αλλά και πολιτικές που παράγει μέσα από αυτές να ανταποκρίνονται στις πολιτικές και κοινωνικές ανάγκες της εποχής αυτών που εκπροσωπεί η Αριστερά. Κι εδώ υπάρχουν κίνδυνοι από διαφορετικές κατευθύνσεις: η δημοκρατία δεν ταυτίζεται με τον κοινοβουλευτισμό, τον καθεστωτισμό ή την συμμετοχή εξουσία εν γένει και πάση θυσία. Ο κίνδυνος ενσωμάτωσης και τελικά συγχώνευσης μέσα στις δομές τους κράτους και του κεφαλαιοκρατικού συστήματος , ή τον εκφυλισμό προς τα δεξιά ή «συστημικό take over» επιθέσεις είναι εκεί με μερικά τρανταχτά παλαιότερα και πρόσφατα παραδείγματα. Από την άλλη μεριά οφείλει να προστατεύεται από τις ολοκληρωτικές, εσωστρεφείς, δογματικές και αυτοαναφορικές τάσεις που τον ωθούν στην ανυποληψία και αυτοαπομόνωση. Αυτό απαιτεί συνεχή εκδημοκρατισμό και βελτίωσης της λογοδοσία, αλλά και αναβάθμιση της επαφής και εμβάθυνση της σχέσης με τα κινήματα, τις υποτελείς τάξεις και κοινωνικές ομάδες που εκπροσωπεί η Αριστερά.

Αυτές είναι κάποιες σκέψεις για την επανάσταση και την Αριστερά στο σύγχρονο κόσμο – ας είναι ακόμα μια αρχή που να ωθήσει σε προβληματισμό, αλλά κυρίως σε δράση γιατί η 11η θέση των Μαρξ και Έγκελς που έθεσαν ως πρόταγμα να αλλάξουμε το κόσμο είναι πιο επιτακτική σήμερα παρά ποτέ – απλά δεν έχουμε χρόνο.

 

---

¹ Κείμενο βασισμένο στην ομιλία του Ν. Τριμικλινιώτη στην ημερίδα προς τιμή της Οκτωβριανής Επανάστασης με θέμα «Η Αριστερά στη σύγχρονη εποχή» που διοργάνωσε η Κ.Ε. ΑΚΕΛ και το Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, 4 Νοεμβρίου 2023, https://www.youtube.com/watch?v=egMsU8rjUAw&list=PPSV.

² Enzo Traverso «Μπορούμε να πάμε πέρα από τον κομμουνισμό μόνο εάν αναμετρηθούμε με την ιστορία του», https://commune.org.gr/boroume-na-pame-pera-apo-ton-kommounismomono-an-anametrithoume-me-tin-istoria-tou/ και Enzo Traverso, Η Επανάσταση: Διανοητική και πολιτισμική ιστορία, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2023.

³ Hobsbawm, E. J., Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2008.

⁴ Λουκάς Αναστασόπουλος, «Από τη Γαλλική Επανάσταση στην Παρισινή Κομμούνα», ΚΟΜΕΠ, https://www.komep.gr/m-article/Apo-ti-Galliki-Epanastasi-stin-Parisini-Kommona/

⁵ Ε. Μπαλιμπάρ, «Η πρόταση της ισοελευθερίας», μτφ. Β. Παπαοικονόμου – Δ. Δημούλη, Θέσεις, 42/1993

⁶ Στέργιος Μήτας «Η βιοτική αυτοτέλεια, ως ratio και κανονιστικός πυρήνας των κοινωνικών δικαιωμάτων», Constitutionalism.gr, όμιλος Αριστόβουλος Μάνεσης, https://www.constitutionalism.gr/2308-i-biotiki-aytoteleia-ws-ratio-kai-kanonistikos-pyr/

⁷ Νίκος Τριμικλινιώτης, «Η Ρωσική εισβολή, ο εθνικισμός και οι ταξικοί αγώνες στην Ουκρανία: η παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας, το ΝΑΤΟ και ο μεγαλορωσικός σοβινισμός», commune, 05/03/2022,https://commune.org.gr/i-rosiki-eisvoli-o-ethnikismos-kai-oi-taxikoi-agones-stinoukrania-i-parakmi-tis-amerikanikis-igemonias-to-nato-kai-o-megalorosikos-sovinismos/

⁸ Νίκος Τριμικλινιώτης, «Εισαγωγή- Υπάρχει νέος ψυχρός πόλεμος;», commune, 29/04/2022, https://commune.org.gr/yparchei-neos-psychros-polemos/

⁹ «Chinese Reopen Debate Over Chairman Mao’s Legacy», NPR 22 June 2011, ET https://www.npr.org/2011/06/22/137231508/chinese-reopen-debate-over-chairman-maos-legacy

¹⁰ Wallerstein, Immanuel, and Sharon Zukin. “1968, Revolution in the World-System: Theses and Queries.” Theory and Society 18, no. 4 (1989): 431–49. http://www.jstor.org/stable/657747.
Jonathan Fenby “May 1968: The French Revolution That Never Was”, History Reader, https://www.thehistoryreader.com/military-history/may-1968/

¹¹ Νίκος Τριμικλινιώτης, «Το Παλαιστινιακό ως «σημείο καμπής» για την αμερικανική ηγεμονία», commune, 1/11/2023, https://commune.org.gr/to-palaistiniako-os-simeio-kabis-gia-tinamerikaniki-igemonia/

¹² Βασίλης Τσιάνος και Δημήτρης Παρσάνογλου, «Επισφάλεια στην Ανθρωπόκαινο εποχή. Σημειώσεις για το τέλος του καπιταλισμού», σε Μιχάλης Μπαρτσίδης και Κώστας Δουζίνας (επιμ.) Η αριστερή θεωρία στον 21ο αιώνα Tόμος IΙ Η ζωή σε ζοφερούς καιρούς, Ίδρυμα Νίκος Πουλαντάς, 2021 σελ. 113-124

¹³ https://climatetrade.com/which-countries-are-the-worlds-biggest-carbon-polluters/, https://climate.selectra.com/en/carbon-footprint/most-polluting-countries και https://climatetrade.com/theworlds-most-polluting-industries/

¹⁴ Η δεκαετία του 1950 είχε ξεκινήσει με μια καταστροφή για τους ακτιβιστές της προστασίας της φύσης με την κατάργηση πολλών καταφύγιων της φύσης, ή zapovedniki, το 1951 (μόνο 39 από τα 128 επέζησαν) κατόπιν αιτήματος των οικονομικών υπουργείων. Από την άποψη της προστασίας της φύσης, αυτό ήταν μια απόλυτη καταστροφή για πολλούς ερευνητές που είχαν εργαστεί επί χρόνια για να κρατήσουν αυτές τις περιοχές ασφαλείς από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και να γλιτώσουν τις περισσότερες από αυτές από τη βάναυση οικονομική πολιτική του «παραγωγισμού» και εξτρακτιβισμού, βλ. Laurent Coumel, «A Failed Environmental Turn? Khrushchev’s Thaw and Nature Protection in Soviet Russia», The Soviet and Post-Soviet Review 40 (2013) 167–189.

¹⁵ Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991, εκδ. Θεμέλιο, 2002.

¹⁶ Νίκος Τριμικλινιώτης,Migration and Refugee Dissensus in Europe: Borders, Insecurity and Austerity. Routledge, 2020.

¹⁷ Ari Sitas, The Ethic of Reconciliation. Durban, South Africa: Madiba Publishers, 2008.

¹⁸ Sitas, Ari, Dilek και Latif, and Natasa Loizou. 2007. Prospects of Reconciliation, Coexistence and Forgiveness in Cyprus- A Research Report, Report 4/2007, PRIO Cyprus, https://cyprus.prio.org/Publications/Publication/?x=1167 .

¹⁹ John Bellamy Foster, Capitalism in the Anthropocene: Ecological Ruin or Ecological Revolution, New York: Monthly Review Press 2022.

²⁰ Ari sitas. “The Ethic of Reconciliation and a New Curriculum ”, Sitas, R., Sitas, A., Ramaru, K., Omar, J., Ntsebeza, L., Masola, A., Pande, A. (eds.. Epistemic Justice and the Postcolonial University. Wits University Press, 2023.

²¹ Nicos Trimikliniotis, “New Forms of Employment in Cyprus”, Bernd Waas (ed.) New Forms of Employment in the EU, Wolters Kluwer International publications, 2017, σελ. 173-182 και Gregoris Ioannou, Employment, Trade Unionism, and Class, The Labour Market in Southern Europe since the Crisis, Routledge, 2022.

 

Παρακολουθείστε την ομιλία του Νίκου Τριμικλινιώτη στην ημερίδα που διοργανώθηκε από το ΑΚΕΛ και το Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ προς τιμήν της Οκτωβριανής Επανάστασης με θέμα: «Η Αριστερά στο Σύγχρονο Κόσμο», Σάββατο 4 Νοεμβρίου 2023