Ομιλία Νίκου Μούδουρου στην παρουσίαση βιβλίου για τον Οζκέρ Οζγκιούρ
Αγαπητές Φίλες και Φίλοι,
Είναι με ιδιαίτερη χαρά που αποδέχτηκα την πρόσκληση να μιλήσω για το βιβλίο του φίλου μου Αμντουλλάχ Κορκμαζχαν «Οζκέρ Οζγκιούρ. Ο Αγωνιστής-Δάσκαλος της Τουρκοκυπριακής Αριστεράς». Η θετική μου απάντηση βασίστηκε σε πολλούς λόγους, δύο από τους οποίους είναι οι εξής: Ο Αμπο είναι απόφοιτος του διδακτορικού προγράμματος του Τμήματος Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Κύπρου, στο οποίο και εγώ ανήκω. Είναι λοιπόν τιμή μου να μιλήσω για την ακαδημαϊκή προσπάθεια ενός Τουρκοκύπριου που επέλεξε το Πανεπιστήμιο του τόπου μας για την συνέχιση των σπουδών του. Ο δεύτερος λόγος είναι φυσικά το ίδιο το βιβλίο και η ανάγκη την οποία ικανοποιεί με την έκδοση του. Σε αυτό το σημείο θα ήταν χρήσιμο να υπογραμμιστεί ότι έργο του συγγραφέα φτάνει σήμερα κοντά μας και χάρη στην προσπάθεια της Μαρίας Σιακαλλη που το μετάφρασε, αλλά και τον εκδόσεων Αλμύρα που ανέλαβαν την εκτύπωση του.
Η δική μου παρέμβαση θα περιοριστεί στην ανάδειξη τριών διαστάσεων του βιβλίου του Αμντουλλάχ Κορκμαζχαν, οι οποίες την ίδια στιγμή θεωρώ ότι αποτελούν και τα σημαντικά ζητήματα που θέτει το βιβλίο αυτό στο δημόσιο διάλογο.
Η πρώτη διάσταση: Η σημασία της Ιστορίας και των προσώπων
Μάλλον είναι αλήθεια ότι πολλά εκατομμύρια καθημερινοί, απλοί άνθρωποι πέρασαν τον Ρουβικώνα κατά τη διάρκεια των αιώνων. Όμως μόνο η διάβαση του εν λόγω ποταμού από τον Ιούλιο Καίσαρα μας μεταφέρθηκε ως ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός. Τώρα μπορείτε να διερωτηθείτε ποια μπορεί να είναι η σχέση του Καίσαρα και του Ρουβικώνα με τη σημερινή μας εκδήλωση. Εκ πρώτης μπορεί να έχετε δίκαιο. Εξηγούμαι…
Πολλές φορές ενθαρρύνω τους φοιτητές μου στο μάθημα, να μου πουν ενστικτωδώς ποιος είναι ο Τουρκοκύπριος πολιτικός ηγέτης που γνωρίζουν. Η απάντηση – εάν και όταν δοθεί – είναι σχεδόν πάντα η ίδια: Ραούφ Ντενκτάς. Λες και είναι ένας Καίσαρας, αυτός «ο μόνος που πέρασε το Ρουβικώνα». Γιατί συμβαίνει αυτό;
Η απάντηση στο ερώτημα «τι είναι Ιστορία» πολλές φορές ίσως αντικατοπτρίζει απλώς τη θέση μας στο χρόνο. Άλλες φορές όμως μπορεί να αποτελεί μέρος της απάντησης στο ευρύτερο και σημαντικότερο ζήτημα του πως βλέπουμε την κοινωνία μας, πως θέλουμε να την αλλάξουμε.[1] Δεν είναι λοιπόν τυχαία η ενστικτώδικη απάντηση των νέων φοιτητών και φοιτητριών. Η κυρίαρχη αντίληψη για την ιστορία της Κύπρου στην ελληνοκυπριακή κοινότητα πολλές φορές αγχώνεται να καθρεφτίσει τον εαυτό της στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Για να αναπαραχθεί και να συντηρηθεί η κυρίαρχη αντίληψη για την ιστορία του νησιού, πρέπει να προωθήσει το αντίστοιχο ιστορικό υλικό από την άλλη κοινότητα. Ένας Ντενκτάς είναι πάντα χρήσιμος. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στο γεγονός ότι όντως πρόκεται για μια ιστορική προσωπικότητα με αρνητικό ρόλο και επιρροή στην πορεία του Κυπριακού.
Το βιβλίο «Οζκέρ Οζγκιούρ. Ο Αγωνιστής-Δάσκαλος της Τουρκοκυπριακής Αριστεράς» λοιπόν σε αυτό το επίπεδο σημειώνει ρήγματα στην ηγεμονική αντίληψη για την ιστορία της Κύπρου. Προσφέρει στο ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό νέα γνώση για μια άλλη, μια εντελώς διαφορετική πτυχή της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Πρόκειται μάλιστα για μια πτυχή των Τουρκοκυπρίων που βρέθηκε σε ευθεία σύγκρουση με την κυρίαρχη διχοτομική ιδεολογία. Πρόκειται για τη βιογραφία ενός από τους σημαντικούς δρώντες, οι οποίοι εξέφρασαν ένα εναλλακτικό όραμα για την γεωπολιτική ταυτότητα της Κύπρου. Για τους δρώντες εκείνους που από ένα σημείο και μετά με την πολιτική τους δράση, κατάφεραν να προωθήσουν τουλάχιστον δύο στρατηγικής σημασίας δυναμικές:
Η πρώτη ήταν μια διαφορετική αντίληψη για το νησί μας – κοινή πατρίδα.
Η δεύτερη ήταν η συμβολή τους στην ιδεολογική και πολιτισμική αυτονόμηση των Τουρκοκυπρίων από την κατεστημένη προσέγγιση που βλέπει την κοινότητα ως μια πολιτική προέκταση του τουρκικού έθνους.
Ο Οζγκερ Οζγκιουρ λοιπόν, εκφράζοντας και τις δύο αυτές δυναμικές, κατατάσσεται ανάμεσα στις σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες της Κύπρου, οι οποίες με τη δράση τους μετέτρεψαν τις τοπικές δυνάμεις – στη συγκεκριμένη περίπτωση τους Τουρκοκύπριους – σε ουσιαστικά υποκείμενα της κυπριακής ιστορίας.
Το βιβλίο «Οζκέρ Οζγκιούρ. Ο Αγωνιστής-Δάσκαλος της Τουρκοκυπριακής Αριστεράς» είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια βιογραφία ενός πολιτικού ηγέτη. Λειτουργεί σαν καθρέφτης της ίδιας της διαδρομής της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας, μέσα από τη ζωή ενός ανθρώπου που έζησε και τις δύο «όχθες»: τον φανατισμό και τη συμφιλίωση, τον εθνικισμό και τη συνειδητοποίηση της ανάγκης για ταξική ενότητα.
Διαβάζοντας το πώς ένας Τουρκοκύπριος πέρασε από τον εθνικισμό στην υπέρβαση των διαχωρισμών, ο Ελληνοκύπριος αναγνώστης μπορεί να ξαναδεί γνωστές και να ανακαλύψει άγνωστες πλευρές της ιστορίας του νησιού. Μπορεί να αξιολογήσει πιο σφαιρικά πώς γεννήθηκε ο φόβος, πώς καλλιεργήθηκε ο φανατισμός, αλλά και πώς μπορεί να θεραπευτεί.
Ακριβώς αυτό το σημείο μας φέρνει στη δεύτερη διάσταση του βιβλίου.
Η δεύτερη διάσταση: Μπορεί να γίνει κάποιος από εθνικιστής επαναστάτης;
Ο Batterfield στο έργο του για την ερμηνεία της ιστορίας υπογράμμισε ότι: «Όλες οι αμαρτίες και οι σοφιστείες της ιστορίας έχουν τις ρίζες τους στη μελέτη του παρελθόντος με το ένα μάτι στο παρόν».[2]. Αυτή είναι η ουσιαστική πλευρά του όρου «αντί-ιστορικός» ή και «ανιστόρητος». Ακριβώς είναι αυτά που προσπαθεί να αποφύγει το βιβλίο, περιγράφοντας την λεγόμενη εθνικιστική περίοδο του Οζγκιούρ
Η πρώιμη περίοδος της ζωής του Οζκέρ Οζγκιούρ, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο Οζκέρ Οζγκιούρ. Ο Αγωνιστής-Δάσκαλος της Τουρκοκυπριακής Αριστεράς, αποτυπώνει γλαφυρά τη διαμόρφωση της τουρκοκυπριακής εθνικιστικής συνείδησης στα μέσα του 20ου αιώνα. Ο νεαρός δάσκαλος, μεγαλωμένος σε μια εποχή βαθιάς ανασφάλειας και συλλογικής φοβίας, προσλαμβάνει τα γεγονότα της δεκαετίας του ’50 μέσα από το πρίσμα της απειλής και της ανάγκης για επιβίωση της κοινότητάς του. «Ως Τούρκος θέλω να ζήσω ελεύθερος κάτω από την τουρκική σημαία», γράφει στα ημερολόγιά του, συνοψίζοντας με απλότητα αλλά και πάθος την αίσθηση ταυτότητας που κυριαρχούσε τότε στους Τουρκοκύπριους νέους.
Η στάση του, ωστόσο, δεν προκύπτει από τυφλό μίσος. Όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο, οι τότε πολιτικές θέσεις του προέρχονταν από τον φόβο της αφομοίωσης και την αίσθηση εγκατάλειψης. Ο Οζγκιούρ υιοθετεί το σύνθημα «Ταξίμ ή Θάνατος», θεωρώντας τη διαίρεση ως μόνη εγγύηση ασφάλειας. Η απογοήτευσή του για την πολιτική του Μεντερές, που «εξανάγκασε τους Τουρκοκυπρίους να ζήσουν μαζί με τους Ελληνοκυπρίους», μαρτυρεί το βάθος του εθνικού του ζήλου και την πεποίθησή του ότι το κοινό μέλλον των δύο κοινοτήτων ήταν αδύνατο.
Το βιβλίο αναδεικνύει αυτή την περίοδο χωρίς εξωραϊσμούς, ως προϊόν ιστορικών συνθηκών, αποικιακής χειραγώγησης και κοινωνικών πιέσεων. Η εθνικιστική φάση του Οζγκιούρ δεν παρουσιάζεται απλώς ως σφάλμα, αλλά περισσότερο ως ένα σημείο εκκίνησης που θα τον οδηγήσει, μέσα από την εμπειρία, στη ριζική μεταστροφή του προς την ιδέα του ενός κυπριακού λαού και της κοινής κυπριακής πατρίδας. Μέσα από αυτή τη δραματική αντίθεση, το έργο φωτίζει τον τρόπο με τον οποίο η προσωπική ταυτότητα και η συλλογική ιστορία διαπλέκονται, αποτυπώνοντας τον Οζγκιούρ όχι μόνο ως πολιτικό υποκείμενο, αλλά ως ζωντανό σύμβολο της ίδιας της κυπριακής διαίρεσης και των δυνατοτήτων της υπέρβασής της.
Η τρίτη διάσταση: αριστερή στροφή και η ιδεολογική ωρίμανση του Οζκέρ Οζγκιούρ
Η μεταστροφή του Οζκέρ Οζγκιούρ από έναν εθνικιστή σε μαρξιστή και ηγέτη της τουρκοκυπριακής Αριστεράς αποτελεί ένα από τα πιο συναρπαστικά παραδείγματα πολιτικής και ηθικής ωρίμανσης στη σύγχρονη κυπριακή ιστορία. Η διαδικασία αυτής της μεταβολής δεν υπήρξε στιγμιαία. Ήταν αποτέλεσμα μιας βαθιάς εμπειρίας ζωής, συνεχούς αυτοκριτικής και επαφής με την κοινωνική πραγματικότητα των δεκαετιών του 1960 και του 1970.
Όπως υπογραμμίζεται στα επόμενα κεφάλαια του βιβλίου, μετά τις διακοινοτικές συγκρούσεις και την απομόνωση των Τουρκοκυπρίων, ο Οζγκιούρ άρχισε να βλέπει ότι η ρητορική του διαχωρισμού εξυπηρετούσε μόνο τις αστικές ελίτ. Η προσωπική του εμπειρία ως δάσκαλος και παρατηρητής της καθημερινής φτώχειας, τόσο στην τουρκοκυπριακή όσο και στην ελληνοκυπριακή κοινότητα, τον οδήγησε στη συνειδητοποίηση ότι οι πραγματικές γραμμές διαίρεσης δεν ήταν εθνοτικές, αλλά ταξικές. Η επαφή του με αριστερούς διανοουμένους και συνδικαλιστές, καθώς και η διανοητική του γνωριμία με το έργο των Μαρξ, Έγκελς και Λένιν, αποτέλεσαν καθοριστικές επιρροές στην πολιτική του μεταμόρφωση. Προς την ίδια κατεύθυνση λειτούργησαν και οι επαφές του με το ΑΚΕΛ, κάποτε στην παρανομία, όπως γλαφυρά περιγράφονται στο βιβλίο.
Αυτή η νέα οπτική αποκρυσταλλώνεται στη θέση του για μια ενιαία εργατική τάξη του ενός κυπριακού λαού, που δεν μπορεί να έχει παρά ένα κόμμα της εργατικής τάξης. «Η εργατική τάξη της Κύπρου έχει ένα μόνο κόμμα. Αυτό είναι το ΑΚΕΛ», δήλωνε χαρακτηριστικά, διατυπώνοντας μια ριζοσπαστική πρόταση σε εποχές απόλυτου διαχωρισμού. Η φράση του αυτή δεν ήταν απλώς σύνθημα. Εξέφραζε την πολιτική και ηθική του βεβαιότητα πως η ελευθερία και η κοινωνική δικαιοσύνη δεν θα μπορούσαν ποτέ να επιτευχθούν μέσω της εθνικιστικής απομόνωσης των κοινοτήτων.
Μια πολύ σημαντική παρέμβαση του βιβλίου είναι και η περιγραφή των εξελίξεων που οδήγησαν σταδιακά στον μετασχηματισμό του Ρεπουμπλικανικού Τουρκικού Κόμματος από το δημοκρατικό κεντρώο κόμμα της κοινότητας στο μαζικό αριστερό κόμμα. Σε αυτό το επίπεδο , μαθαίνουμε ότι η απόφαση να καλεστούν και να εισέλθουν οι αριστεροί φοιτητές στο Ρεπουμπλικανικό Τουρκικό Κόμμα (ΡΤΚ) μετά το πέρας των σπουδών τους στην Τουρκία, αποτέλεσε την κορύφωση αυτής της πορείας. Ο Οζγκιούρ ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές αυτής της απόφασης, η οποία φαίνεται ότι ήταν και αποτέλεσμα μυστικών διαβουλεύσεων με το ΑΚΕΛ. Με αυτό τον τρόπο κατανοούμε ότι ο Οζγιουρ αντιλήφθηκε πολύ ολοκληρωμένα ότι μόνο μέσα από ένα μαζικό, λαϊκό κόμμα μπορούσε να οργανωθεί ο κοινωνικός αγώνας των Τουρκοκυπρίων εργαζομένων και να δημιουργηθεί δίαυλος επικοινωνίας με το ελληνοκυπριακό εργατικό και αριστερό κίνημα. Με την ηγεσία του, το ΡΤΚ απέκτησε ιδεολογική ταυτότητα και κοινωνικές ρίζες, μετατρεπόμενο από όχημα πολιτικής επιβίωσης σε εργαλείο ταξικής συνείδησης και ειρηνικής προοπτικής.
Η αριστερή στροφή του Οζγκιούρ, επομένως, δεν ήταν μόνο προσωπική επιλογή. Ήταν μια πολιτική πράξη επανανοηματοδότησης της κυπριακής πραγματικότητας. Ενσωμάτωσε στο πρόσωπό του την πεποίθηση ότι το νησί μπορεί να επανενωθεί μέσα από την κοινή πάλη των εργαζομένων για κοινωνική ισότητα και ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Μια άλλη σημαντική διάσταση της πιο πάνω περιγραφής είναι
Συμπεράσματα:
Συνολικά, το βιβλίο είναι ένα πολιτικό και ηθικό ντοκουμέντο που μπορεί να εμπνεύσει την ελληνοκυπριακή κοινωνία να δει την τουρκοκυπριακή κοινότητα όχι ως «άλλους», αλλά ως ανθρώπους με τους ίδιους πόθους, φόβους και ελπίδες. Πάνω απ’ όλα, να θυμίσει ότι η ειρήνη δεν χτίζεται από «τα πάνω», αλλά είναι μια συνεχής διαδικασία από «τα κάτω». Από ανθρώπους και κινήματα που καταφέρνουν να αλλάξουν τον εαυτό τους και την κοινωνία γύρω τους. Το βιβλίο αυτό έχει μια σπάνια ειλικρίνεια. Δεν «εξηγεί» την ιστορία, την ζωντανεύει μέσα από έναν άνθρωπο όπως ο Οζγιούρ που άλλαξε, που αμφισβήτησε τον ίδιο του τον εαυτό. Κι αυτό έχει τεράστια αξία για μια κοινωνία όπως η κυπριακή, που ακόμη κουβαλά ανοιχτά τραύματα.
Νίκος Μούδουρος
Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών
Πανεπιστήμιο Κύπρου
[1] E.H Carr, Τι είναι Ιστορία; Σκέψεις για τη θέση της ιστορίας και το ρόλο του Ιστορικού, Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2021, σσ. 21-22.
[2] Hebert Batterfield, The Wing Interpretation of History (1931), σσ. 11, 31-32.
