Φρίντριχ Ένγκελς – θεωρητικός, στοχαστής, ιστορικός, θεμελιωτής του επιστημονικού κομμουνισμού
Βασίλι Α. ΠΟΠΟΒΙΤΣ
(Καθηγητής, συγγραφέας και δημοσιογράφος, Μέλος Προεδρείου Κεντρικού Συμβουλίου ΡΟυΣΟ (Ρώσοι Επιστήμονες Σοσιαλιστικής Κατεύθυνσης)
Το Νοέμβριο 2020 όλη η προοδευτική ανθρωπότητα σημείωσε τα 200 χρόνια από την ημέρα γέννησης του πιο στενού συνεργάτη του Καρλ Μαρξ του Φρίντριχ Ένγκελς, ένας μεγάλος στοχαστής, θεωρητικός, ιστορικός και θεμελιωτής του επιστημονικού κομμουνισμού. Οι Φρ. Ένγκελς και Κ. Μαρξ αφιέρωσαν όλη τους την ζωή για την επεξεργασία της θεωρίας της πάλης με την καπιταλιστική αδικία, εναντία στην σκληρή εκμετάλλευση του εργαζόμενου λαού και αναζήτηση εξόδου από τα αδιέξοδα αυτής της αδικίας. Οι κλασσικοί του επιστημονικού κομμουνισμού θεμελίωσαν τη σχέση προς την ιδιοκτησία ως το σημαντικό εργαλείο στην κατανόηση του κύριου στόχου των κομμουνιστών, την επίτευξη της νίκης του σοσιαλισμού δηλ. της κοινωνίας απελευθερωμένης από την ατομική ιδιοκτησία ως κύριο εργαλείο εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Ο Καρλ Μαρξ έγραφε το 1867 στον πρόλογο της πρώτης έκδοσης του «Κεφαλαίου»: «Η βιομηχανικά πιο αναπτυγμένη χώρα δείχνει στη λιγότερο αναπτυγμένη απλώς την εικόνα του μέλλοντος της» (Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2002, τ.1, σελ. 12-14). Και το μέλλον του καπιταλισμού δεν είναι τόσο θολό όσο θεωρούν σήμερα κάποιοι Ρώσοι μεταρρυθμιστές. Σ’ αυτό είμαστε πεπεισμένοι ακόμα και στις μέρες μας όταν το κύμα της λαϊκής δυσαρέσκειας σαρώνει τις ΗΠΑ, την Αγγλία, την Γαλλία και άλλες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Οι Μαρξ και Ένγκελς τεκμηρίωσαν ότι η ατομική και η προσωπική ιδιοκτησία είναι δυο διαφορετικές έννοιες. Έτσι, ο κάτοχος προσωπικής ιδιοκτησίας δεν καρπούται τα αποτελέσματα ξένης εργασίας, σε αντίθεση με τον κάτοχο ατομικής ιδιοκτησίας. Οι θεμελιωτές του επιστημονικού κομμουνισμού αποκάλυψαν την κύριο αντίφαση του καπιταλισμού – την αντίφαση μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου, η οποία συνίσταται στην αθέμιτη ιδιοποίηση των αποτελεσμάτων της εργασίας των εργαζομένων από μια μειοψηφία ιδιοκτητών ατομικής ιδιοκτησίας.
Στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (ΗΡΙΔΑΝΟΣ, 3η έκδοση 1974, σελ. 65) οι θεμελιωτές του επιστημονικού κομμουνισμού έγραφαν:
Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν σ’ αυτήν τίποτε άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο.
Ο Φρ. Ένγκελς ήταν στενός και σταθερά πεπεισμένος υποστηρικτής των ιδεών του Καρλ Μαρξ. Αναγγέλλοντας τον θάνατο του φίλου του στον Μπέκερ με γράμμα του στις 15 Μαρτίου 1883 (Κ. Μαρξ Φρ. Ένγκελς, Για την αγάπη, τη φιλία, την αλληλεγγύη, Σύγχρονη Εποχή, Εκδόσεις ΟΔΗΓΗΤΗΣ, Αθήνα, 1987, σελ. 138) έγραφε:
Το πιο δυνατό μυαλό του κόμματος μας σταμάτησε να σκέφτεται, η πιο δυνατή καρδιά που γνώρισα ποτέ, σταμάτησε να κτυπά.
Ο ρόλος του Ένγκελς στην τύχη του μαρξισμού είναι ποικιλόμορφος, αν και θεωρούσε ότι η δημιουργηθείσα από κοινού με τον Μαρξ θεωρεία δικαιωματικά φέρει το όνομα του τελευταίου. Έγραφε λοιπόν το 1888 σε σημείωση του μέσα στο έργο του «Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασσικής γερμανικής φιλοσοφίας» (Κ. Μαρξ Φρ. Ένγκελς, Διαλεχτά έργα, τ. 2, σελ. 447):
Δεν μπορώ ούτε ο ίδιος να αρνηθώ ότι, πριν και στο διάστημα της σαραντάχρονη συνεργασίας μου με τον Μαρξ, έχω και εγώ κάποιο ανεξάρτητο μερτικό στη θεμελίωση της θεωρίας, και ιδιαίτερα στην επεξεργασία της… Εκείνο που πρόσφερα εγώ αν εξαιρέσουμε βέβαια μερικούς ειδικούς κλάδους – μπορούσε βέβαια να τόχε κάμει ο Μαρξ και χωρίς εμένα. Ό,τι έδοσε ο Μαρξ, δεν θα τα κατάφερνα εγώ μονάχος, Ο Μαρξ στεκόταν πιο ψηλά, έβλεπε πιο μακριά και το βλέμμα του αγκάλιαζε περισσότερα και ταχύτερα απ’ όλους εμάς τους άλλους. Ο Μαρξ ήταν μεγαλοφυΐα, εμείς οι άλλοι το πολύ-πολύ νάμαστε ταλέντα. Χωρίς αυτόν η θεωρεία δεν θάταν σήμερα καθόλου αυτή που είναι. Γι’ αυτό δίκαια φέρει το όνομα του
Αυτές οι δηλώσεις του Ένγκελς αποδεικνύουν την σεμνότητα και τον μεγάλο σεβασμό προς τις υπηρεσίες, που έχει προσφέρει ένας φίλος.
Ο Φρίντριχ Ένγκελς γεννήθηκε στη Γερμανία το 1820 (απεβίωσε το 1895). Στη διάρκεια 1840 – 1843 φοιτούσε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Τον Οκτώβριο 1842 προσέγγισε τον Μαρξ, ασπάστηκε τις κοσμοθεωρητικές του θέσεις, έγινε συναγωνιστής του. Ο Ένγκελς μαζί με τον Καρλ Μαρξ από κοινού επεξεργάστηκαν την θεωρεία και την πρακτική του κομμουνιστικού κινήματος.
Τέτοια επιστημονικά έργα του Ένγκελς όπως «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία», «Η διαλεκτική της φύσης», «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους», «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασσικής γερμανικής φιλοσοφίας», «Ο Αντι-Ντύριγκ» και αρκετά άλλα αποτελούν σημαντικό μέρος του θησαυροφυλακίου του μαρξισμού. Στον κόσμο του κομμουνιστικού κινήματος ο Φρ. Ένγκελς αναγνωρίζεται ως ένας άριστα καταρτισμένος ειδικός για ζητήματα πολέμου και στρατού, γνώστης της στρατιωτικής τέχνης. Ο κύκλος των επιστημονικών του ενδιαφερόντων ήταν αρκετά ευρύς και κάλυπτε θέματα όπως την στρατηγική, την τακτική, την ιστορία των πολέμων, την οργάνωση του στρατού, του πυροβολικού, του μηχανικού, καθώς επίσης και ζητήματα, που αφορούσαν μια σειρά άλλες στρατιωτικές δραστηριότητες.
Ο Φρ. Ένγκελς επιστημονικά τεκμηρίωσε τον ρόλο της βίας στην ιστορία της ανθρωπότητας, διαμόρφωσε θέσεις για την φύση, την ουσία και τις αιτίες των πολέμων, τεκμηρίωσε την σημασία των υλικών και υποκειμενικών παραγόντων στον πόλεμο, τον ρόλο των λαϊκών μαζών και των στρατηγών στον πόλεμο. Μεγάλο μέρος της θεωρητικής διαθήκης του Ένγκελς για την ιστορία του πολέμου κατέχουν τα έργα του, στα οποία μελετώνται διάφοροι πόλεμοι του 19ου αιώνα. Αρκετά από τα θεμελιακά ζητήματα, σχετιζόμενα με τον πόλεμο και το στρατό ο Ένγκελς ανάπτυξε στην «Νέα Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια» (από τα 67 άρθρα, που είδαν το φως της δημοσιότητας αυτής της έκδοσης, τα 51 ετοιμάστηκαν από τον ίδιο, τα 8 ετοιμάστηκαν από κοινού με τον Μαρξ). Στα ύστερα του χρόνια ο Ένγκελς είχε προβλέψει το αναπόφευκτο του πολέμου. Η δημιουργική κληρονομιά του Ένγκελς παραμένει κλασσική μέχρι τις μέρες μας και διατηρεί τη σημασία της στην θεωρεία και την πρακτική της στρατιωτικής οικοδόμησης
Οι Μαρξ και Ένγκελς κριτικά επεξεργάστηκαν την ιδεολογική κληρονομιά του παρελθόντος, την απελευθέρωσαν από λανθασμένες ιδέες, φανταστικές παραστάσεις, ουτοπικά σχήματα και δημιούργησαν την θεωρεία του μαρξισμού. Ο μαρξισμός είναι η φιλοσοφία της επαναστατικής πάλης, η επιστήμη για την απελευθέρωση του λαού από τους εκμεταλλευτές. Σε εκείνους, οι οποίοι έχουν συμβιβαστεί με την εκμετάλλευση, βρίσκονται στην πλευρά του εκμεταλλευτικού καθεστώτος, αποδέχτηκαν την μίζερη διαβίωση, αυτή η επιστήμη δεν τους είναι αναγκαία. Οι υλιστές θεωρούν ότι η ύλη είναι πρωτεύον, ο κόσμος, που μας περιβάλλει είναι κατανοητός και υπάρχει ανεξάρτητα από την συνείδηση του ανθρώπου. Τουναντίον οι ιδεαλιστές θεωρούν ότι ο περιβάλλον κόσμος είναι δημιούργημα του πνεύματος ή του Θεού και δεν αποδέχονται τη δυνατότητα κατανόησης του. (Μράγκιν Α. Η Αλφαβήτα του κομμουνισμού, Μόσχα, 2019, σελ. 8).
Ο Φρίντριχ Ένγκελς, ο οποίος έζησε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο του Μαρξ, έφθασε στο συμπέρασμα ότι σε μια διαφοροποιούμενη κοινωνία η θεωρεία του μαρξισμού απαιτεί συγκεκριμενοποιήσεις, Έτσι σε επιστολή του στον Μπλοχ το 1890 (8 χρόνια μετά τον θάνατο του Κ. Μαρξ) ο Ένγκελς έγραφε:
Την ιστορία μας, την κάνουμε εμείς οι ίδιοι, την κάνουμε όμως, πρώτα κάτω από πολύ ορισμένες προϋποθέσεις και όρους. Απ’ αυτούς οι οικονομικοί είναι που αποφασίζουν τελικά. Μα και οι πολιτικοί κ.τ.λ., ακόμα και η παράδοση που έχει στοιχειώσει στα κεφάλια των ανθρώπων, παίζουν κάποιο ρόλο, έστω κι αν δεν είναι αποφασιστικός… (Κ. Μαρξ Φρ. Ένγκελς Διαλεχτά Έργα, τ. 2, σελ. 573)
Ποιόν ρόλο τελικά έχει διαδραματίσει ο Ένγκελς και ποια η συμβολή του στην θεωρία του Μαρξ; Αρχικά πρέπει να σημειωθεί η ενότητα απόψεων. Και οι δυο ήταν υλιστές και κομμουνιστές και σε όλα τα ουσιαστικά ζητήματα της θεωρίας οι απόψεις τους συνέπιπταν. Το πρώτο «προ- μαρξιστικό» σύγγραμμα για την πολιτική οικονομία γράφτηκε από τον Ένγκελς. Σύμφωνα με την αξιολόγηση του Μαρξ το «προσχέδιο για την κριτική της πολιτικής οικονομίας» ήταν ιδιοφυές. Όμως, η κύρια συμβολή σ’ αυτόν τον τομέα ανήκει στον Μαρξ. Οι έννοιες «κοινωνικό σύστημα» και «οικονομικο-κοινωνικό σύστημα» ανήκουν στον Μαρξ, ενώ οι έννοιες «υλιστική αντίληψη της ιστορίας», «διαλεκτικός υλισμός», «ιστορικός υλισμός» ανήκουν στον Ένγκελς.
Στον Ένγκελς πιστώνεται επίσης η κατανόηση και ο προσδιορισμός της θέσης του μαρξισμού στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης, όπως και ο συσχετισμός του μαρξισμού με τις θεωρητικές πηγές του – την κλασσική, πρώτα απ’ όλα την γερμανική, φιλοσοφία από τον Καντ μέχρι τον Έγελο και τον Φόιερμπαχ, την κλασσική, πρώτα απ’ όλα την αγγλική, πολιτική οικονομία από τον Πέτι μέχρι τον Σμιθ και τον Ρικάρντο, τον ουτοπικό, κύρια γαλλικό και αγγλικό, σοσιαλισμό και κομμουνισμό των Σεν Σιμόν, Φουριέ και Όουεν, τις φυσικές επιστήμες του 19ου αιώνα, όπως εκφράζονταν μέσα από τρία μεγάλα γεγονότα – την θεωρία των κυττάρων των Σλάιντεν και Σβαν, τον νόμο για τη διατήρηση και μεταβολή της ενέργειας των Μάγιερ, Τζιούλ και Χελμοντζ, την θεωρία εξέλιξης των ειδών του Δαρβίνου, της ιστορικής επιστήμης των Τιέρ, Μινιέ, Γκιζό και άλλων.
Φίλος, συνεργάτης, σταθερός οπαδός του Μαρξ ο Φρ. Ένγκελς σε γράμμα του προς τον Ζόργε στις 15 Μαρτίου 1883 (Κ. Μαρξ Φρ. Ένγκελς Για την αγάπη, τη φιλία, την αλληλεγγύη, Σύγχρονη Εποχή, Εκδόσεις ΟΔΗΓΗΤΗΣ, Αθήνα 1987, σελ. 138) έγραφε: «Η ανθρωπότητα κόντυνε κατά ένα κεφάλι και μάλιστα κατά το σημαντικότερο κεφάλι που υπήρχε σήμερα», ενώ μιλώντας την τελευταία ώρα του αποχωρισμού διατύπωσε την ιστορική διάσταση του συντρόφου του, του ανθρώπου, του στοχαστή, λέγοντας (Κ. Μαρξ Φρ. Ένγκελς Διαλεχτά Έργα, τ. 2, σελ. 187 – 188):
Παρόμοια όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε τον νόμο εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας: το σκεπασμένο ίσαμε τώρα με ιδεολογικά επιστρώματα απλό γεγονός, ότι οι άνθρωποι, πριν απ’ όλα, πρέπει να τρώνε, να πίνουν, να έχουν κατοικία και να ντύνονται προτού αρχίσουν να ασχολούνται με τον πολιτισμό, την επιστήμη, την τέχνη, την θρησκεία κ.λπ. Ότι επομένως η παραγωγή των άμεσων υλικών μέσων συντήρησης και κατά συνέπεια η κάθε φορά βαθμίδα της οικονομικής ανάπτυξης ενός λαού ή μιας χρονικής περιόδου αποτελεί τη βάση, απ’ όπου εξελίχθηκαν οι κρατικοί θεσμοί, οι αντιλήψεις περί το δίκαιο, την τέχνη, ακόμα και οι θρησκευτικές παραστάσεις των ανθρώπων.
Ο Μαρξ ανακάλυψε επίσης τον ειδικό νόμο κίνησης του σημερινού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αστικής κοινωνίας, που προέρχεται από αυτόν. Με την ανακάλυψη της υπεραξίας, φωτίστηκε με μιας όλα, ενώ όλες οι προηγούμενες έρευνες, τόσο των αστών οικονομολόγων, όσο και των σοσιαλιστών κριτικών είχαν πλανηθεί στο σκοτάδι. …θάταν ευτυχής εκείνος που θα αξιωνόταν να κάνει έστω και μια τέτοιαν ανακάλυψη.
Στον επίλογο του επικήδειου του για τον Μαρξ ο Ένγκελς ανάφερε (Στο ίδιο σελ. 188):
Είναι αδύνατο να εκτιμήσουμε τι έχασε το ευρωπαϊκό και αμερικάνικο προλεταριάτο, τι έχασε η ιστορική επιστήμη με το θάνατο αυτού του ανθρώπου. Πολύ γρήγορα θα γίνει αισθητό το κενό, που δημιούργησε ο θάνατος αυτού του γίγαντα… Ο αγώνας ήταν το στοιχείο του και αγωνίστηκε με πάθος, με επιμονή, με επιτυχία όσο λίγοι.
Το λάβαρο του αγώνα των θεμελιωτών του επιστημονικού κομμουνισμού σήκωσαν ψηλά οι γίγαντες της θεωρητικής σκέψης και της πρακτικής δράσης Β.Ι. Λένιν και Ι.Β. Στάλιν. Μετά τον θάνατο τους όμως ο αγώνας αυτός περιέπεσε βαθμιαία στη νωθρότητα. Όσο λοιπόν στον κόσμο δεν εμφανίζονται μέσα στο αριστερό κίνημα βαθιά σκεπτόμενοι και με κύρος ηγέτες, που να έχουν το χάρισμα να εμφυσήσουν εκ νέου στον μαρξισμό λενινισμό την σοσιαλιστική ιδέα, στην οποία να πιστέψει ο εργαζόμενος λαός, να εμπιστευθεί τέτοιους ηγέτες, να είναι διαθέσιμος να παλέψει μέχρι το νικηφόρο τέλος, μέσα στην επικρατούσα σήμερα κατάσταση να επιτευχθεί η νίκη σε παγκόσμιο επίπεδο δεν είναι δυνατόν.
Η σκέψη του Ένγκελς για τις δυο μεγάλες ανακαλύψεις του Μαρξ – την υλιστική αντίληψη της ιστορίας και την θεωρία της υπεραξίας – χάριν των οποίων ο σοσιαλισμός μετατράπηκε από ουτοπία σε επιστήμη και η ανάδειξη της υλιστικής διαλεκτικής ως ακόμα μιας μεγάλης ανακάλυψης του συγγραφέα του «Κεφαλαίου» δίνει το κλειδί για την κατανόηση της λογικής δομής της μαρξιστικής θεωρίας και την χρονολόγηση της ιστορίας του μαρξισμού.. Στον Ένγκελς ανήκει η επεξεργασία της διαλεκτικής κατανόησης της φύσης, όπως αποτυπώθηκε στα έργα του «Η διαλεκτική της φύσης», «Αντι-Ντύριγκ», «Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ … και άλλα. Οι ιμπεριαλιστές, οι εκμεταλλευτές, οι τραπεζίτες και οι κάθε λογής απολογητές τους πνίγουν στο αίμα τον απλό λαό, αλλά εθελούσια (μέσον εκλογών) δεν είναι διαθέσιμοι να παραδώσουν την εξουσία τους. Ο Μαρξ δίδασκε ότι η δύναμη των εργαζομένων βρίσκεται στην ενότητα τους. Στην εποχή του κατακερματισμού και των αμφιταλαντεύσεων, ακόμα και οι αριστερές δυνάμεις, που κάποιες υποστηρίζουν μόνο στα λόγια την λενινιστική διδασκαλία, είναι όμως απομακρυσμένη η δυνατότητα ενοποίηση τους ή η επίτευξη ακόμα και της ελάχιστης ενότητας δράσης. Τουναντίον πλείστες των περιπτώσεων εξακολουθούν να εχθρεύονται μεταξύ τους.
Ο κλασσικός μαρξισμός, στηριζόμενος πλήρως στον ντετερμινισμό της κοινωνικής διαδικασίας, ήταν πεπεισμένος στην αναπόφευκτη και αποκλειστικά θετική εξέλιξη της κοινωνίας. Μέσα σ’ αυτό λοιπόν το σχήμα ο οικονομικός παράγοντας στην κοινωνική ζωή διαδραμάτιζε αποφασιστικό ρόλο. Οι δε πολιτικές συνθήκες, μεταξύ των οποίων οι παραδόσεις που υπήρχαν στα κεφάλια των ανθρώπων ή παραμένουν ριζωμένες σ’ αυτά, δηλαδή ο ανθρώπινος παράγοντας οφείλει να παίζει έναν σημαντικό, αλλά όχι αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη της παγκόσμιας κοινωνικής διαδικασίας.
Ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός ιστορικά ήταν καταδικασμένος. Από την άλλη θεωρούσε αναπόφευκτο τον ιστορικό θρίαμβο του παγκόσμιου σοσιαλισμού. Στις μέρες μας όμως αυτό δεν μπορεί να εκτιμηθεί ως μια αδιαφιλονίκητη αλήθεια. Σήμερα ο κόσμος μπορεί να οδηγηθεί όχι μόνο στον παγκόσμιο σοσιαλισμό, αλλά και στον παγκόσμιο κατακλυσμό, αν τον πλανήτη συνεχίζει να τον εξουσιάζει ο άπληστος καπιταλισμός.
Από μια πρώτη ματιά τι πιο πάνω φαίνεται να ήταν μια πλάνη των Μαρξ και Ένγκελς, αλλά από την άλλη όμως δεν πρέπει να θεωρείται λάθος αυτή η εκτίμηση των θεμελιωτών γιατί η δράση τους ξεκίνησε στην αρχή μιας περιόδου ορμητικής ανοδικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Η εμφάνιση της νέας θεωρίας αποτελούσε σημείο εκκίνησης για μια νέα προσέγγιση της τότε παγκόσμιας «ελίτ», η οποία αντιδρούσε στην ανάπτυξη της κοινωνίας από τον παγκόσμιο καπιταλισμό στον παγκόσμιο σοσιαλισμό, όπου σημαντική σημασία αποκτούσε ο ανθρώπινος παράγοντας σε σχέση με τον οικονομικό. Ήταν φυσικά αδύνατο για τους κλασσικούς του μαρξισμού και ούτε ήταν πρόθεση τους να προβλέψουν την ιστορική προοπτική των πάντων μέσα στο μέλλον. Ο μαρξισμός ήταν και παραμένει η ιδεολογία των εργαζομένων στην πάλη ενάντια στην καπιταλιστική εκμετάλλευση. Είναι γι’ αυτό λοιπόν, που στην μαρξιστική διδασκαλία απευθύνονται όλοι όσοι εκφράζονται ενάντια στην εκμετάλλευση, εκφράζονται ενάντια στην εκμετάλλευση του λαού, υπερασπιζόμενοι τα ιδανικά της δικαιοσύνης.
Μεταξύ των κειμένων του Ένγκελς υπάρχουν όχι μόνο έργα για τις φυσικές επιστήμες, αλλά και έργα για τα ζητήματα πολέμου. Ο Ένγκελς, χρησιμοποιώντας την υλιστική αντίληψη κατανόησης της ιστορίας σ’ αυτόν το εξειδικευμένο τομέα, διεύρυνε, εμβάθυνε και γενίκευσε την συγκεκριμένη αυτήν έννοια. Έδειξε ότι όπως στην σφαίρα της παραγωγής υλικών αγαθών οι παραγωγικές δυνάμεις προσδιορίζουν τον τρόπο παραγωγής, έτσι και στην σφαίρα της στρατιωτικής δραστηριότητας τα όπλα προσδιορίζουν τον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου και τις σχέσεις, που διαμορφώνονται τόσο μεταξύ των διάφορων στρατευμάτων, όσο και εντός του ίδιου του στρατεύματος. Μια τέτοια προσέγγιση ήταν η συγκεκριμενοποίηση και ανάπτυξη αυτού, που από κοινού με τον Μαρξ διατύπωσαν στην «Γερμανική ιδεολογία», ότι η παραγωγή προσδιορίζει την σχέση (επικοινωνία) μεταξύ των ανθρώπων, υλοποιείται υπό μορφή εργαλείων εργασίας, ο πόλεμος επίσης είναι μορφή σχέσης.
Όπως σημειώνει ο φιλόσοφος Γκ. Α. Μπατούρια δεν είναι μικρή η συνεισφορά του Φρίντριχ Ένγκελς στην θεωρία της επανάστασης. Είναι πολύ επίκαιρες οι προγνώσεις του αναφορικά με εκείνα τα προβλήματα, με τα οποία θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν οι μεν ή οι δε αναδιαρθρώσεις μέσα στην κοινωνία. Ερευνώντας τις αιτίες της ήττας στην επανάσταση 1848-1849 ο Ένγκελς προσέτρεξε στην εμπειρία του πολέμου στην Γερμανία μέσα στον 16ον αιώνα. Ένα από τα βασικά του συμπεράσματα είναι η αναγκαιότητα ωρίμανσης των αντικειμενικών και υποκειμενικών προϋποθέσεων της επανάστασης. Αυτήν του την σκέψη ο Ένγκελς αναπτύσσει στο γράμμα του προς τον Βαϊντεμάγερ τον Απρίλη 1853 (Φρ. Ένγκελς Κ. Μαρξ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ, Μέρος Α’, 1844 – 1860, ΜΠΑΫΡΟΝ, 1986, σελ. 119-120), όπου έγραφε:
Προαισθάνομαι, ότι, χάρη στην αναποφασιστικότητα και την πλαδαρότητα όλων των άλλων, το κόμμα μας θα υποχρεωθεί ένα ωραίο πρωινό να πάρει την εξουσία, για να πραγματοποιήσει, στο κάτω-κάτω της γραφής, πράγματα που δεν είναι του άμεσου ενδιαφέροντος μας, μα που υπηρετούν γενικά τα επαναστατικά συμφέροντα και ειδικά τα μικρο-αστικά. Σε παρόμοια περίπτωση, – κάτω απ’ την πίεση του προλεταριακού populus, και δεμένοι απ’ τις ίδιες μας τις δηλώσεις και τα σχέδια, που έχουν δημοσιευτεί, πιότερο ή λιγότερο έχουν λαθεμένα ερμηνευτεί, πιότερο ή λιγότερο αλλοιωθεί απ’ τα πάθη κατά την πάλη των κομμάτων, θ’ αναγκαστούμε ν’ αναλάβουμε κομμουνιστικούς πειραματισμούς και να πραγματοποιήσουμε άλματα που ξέρουμε πολύ καλά και οι ίδιοι ότι είναι πρόωρα. Κατά συνέπεια θα χάσουμε το κεφάλι μας – physiquement parlant μονάχα θα πρέπει να το ελπίζουμε, – κάποια αντίδραση θα διεισδύσει στο παιχνίδι, και προτού ο κόσμος θα γίνει σε θέση να εκφέρει μια ι σ τ ο ρ ι κ ή κρίση πάνω στα γεγονότα. Θα περάσουμε όχι μονάχα σαν ένα τέρας, γεγονός που θα μας απασχολούσε ελάχιστα, αλλά ακόμα και για bête (ζώο), κάτι που είναι πολύ χειρότερο.
Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι ο ρόλος, που διαδραματίζει σήμερα το Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσικής Ομοσπονδίας μέσα στο κατακερματισμένο κομμουνιστικό κίνημα της χώρας δεν εμπνέει εκείνην την αισιοδοξία και εμπιστοσύνη ότι η κατάσταση πραγμάτων μέσα στο κομμουνιστικό μας κίνημα σύντομα θα μεταβεί σε μια φάση ενεργότερης πάλης τόσο στη χώρα μας, όσο και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Ανασκοπώντας τις εξελίξεις μέσα στο χρόνο δεν διαφαίνεται η βεβαιότητα ότι σε σύντομο χρονικό διάστημα θα υπάρξει άνοδος των αριστερών δυνάμεων στην εξουσία και κατά συνέπεια επιστροφή σε προηγούμενα σοσιαλιστικά ιδανικά. Οι αριστερές δυνάμεις τόσο στη χώρα μας, όσο και σε διεθνές επίπεδο είναι διασκορπισμένες και μάλλον δεν διαφαίνεται να υπάρχει η θέληση και η αποφασιστικότητα για την συνένωση τους σε μια γροθιά. Στην περίοδο μετάβασης στην ΝΕΠ (Νέα Οικονομική Πολιτική) ο Λένιν ενθυμήθηκε ένα γράμμα του Ένγκελς στον Βαϊντεμάγερ και ζήτησε να του το φέρουν. Γιατί η μη ικανοποιητική ωριμότητα των προϋποθέσεων για την σοσιαλιστική επανάσταση είναι μια από τις κύριες αιτίες των τότε προβλημάτων, τα οποία είχε να αντιμετωπίσει η ιστορική προσπάθεια των σοσιαλιστικών αναδιαρθρώσεων στην χώρα μας. Σ’ αυτό έχουμε πεισθεί στην πορεία διάλυσης της χώρας το 1991 και την μετέπειτα δράση των οπαδών του Γιέλτσιν, φανατικών εχθρών του σοσιαλιστικού συστήματος και της λαϊκής εξουσίας..
Όπως πολύ διακριτικά σημείωσε ο Β.Ι. Λένιν στο έργο του «Η προλεταριακή επανάσταση και ο αποστάτης Κάουτσκι» (Λένιν Β.Ι. Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, τ. 37 σελ. 263-264):
Το πέρασμα από τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό αποτελεί ολόκληρη ιστορική εποχή. Όσο δεν έχει τελειώσει η εποχή αυτή, οι εκμεταλλευτές τρέφουν αναπόφευκτα την ελπίδα της παλινόρθωσης, και αυτή η ελπίδα μεταβάλλεται σε απόπειρα παλινόρθωσης. Και ύστερα από την πρώτη σοβαρή ήττα, οι εκμεταλλευτές που ανατράπηκαν, μα δεν περίμεναν την ανατροπή τους, δεν πίστευαν σε κάτι τέτοιο και δεν δέχονται ούτε σκέψη γι’ αυτό, ρίχνονται στη μάχη με δεκαπλασιασμένη ενεργητικότητα, με έξαλλο πάθος, με εκατονταπλάσιο μίσος για να πάρουν πίσω το χαμένο παράδεισο…
Ακριβώς αυτό έγινε το 1991, που παρ’ όλα αυτά όμως το μέλλον εξακολουθεί να ανήκει στον σοσιαλισμό.
Η πραγματοποιθείσα το 1917 Οκτωβριανή Επανάσταση έθεσε γερά θεμέλια, έδειξε τον δρόμο της πάλης για την ελευθερία, την ευτυχία και την ανεξαρτησία του εκμεταλλευόμενου λαού. Γι’ αυτό και παρά τις μάταιες ελπίδες των εκμεταλλευτών-οπαδών του Γιέλτσιν, η προσωρινή αρπαγή της εξουσίας, η διάλυση της χώρας, η ήττα τους είναι αναπόφευκτη. Ο Λένιν σε άρθρο του για την τέταρτη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης (Λένιν Β.Ι. Άπαντα, Σύγχρονη Εποχή, τ. 44 σελ. 150) σημείωνε το 1921:
Εμείς αρχίσαμε αυτό το έργο. Πότε ακριβώς, σε πόσο χρονικό διάστημα, οι προλετάριοι ποιανού έθνους θα αποτελειώσουν το έργο αυτό δεν είναι το ουσιαστικό ζήτημα. Το ουσιαστικό είναι ότι ο πάγος έσπασε, ότι ο δρόμος άνοιξε, ότι ο δρόμος χαράχτηκε…
Το βασικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι να μην μένουμε αδρανείς, να μην πέφτει το ηθικό, αλλά να αγωνιζόμαστε με όλους τους διαθέσιμους τρόπους και η επιτυχία θα έρθει, οπωσδήποτε θα έρθει.
Η όξυνση της πολιτικής και οικονομικής κρίσης, η πτώση της παραγωγής, η έλλειψη της αναγκαίας προσοχής στην προετοιμασία και ανέλιξη στελεχών, η άστοχη κοινωνικο-οικονομική πολιτική στην πορεία των εμπορικών σχέσεων είχαν χειροτερέψει την κατάσταση πραγμάτων μέσα στην κοινωνία και την ενεργό δραστηριότητα πολλών πολιτών της ΕΣΣΔ. Δεκαετίες σύγχυσης και ταλαντεύσεων έδειξαν ότι η μετάβαση στην οικονομία της αγοράς είναι άμεσα συνδεδεμένη με την εμφάνιση πολλών προβλημάτων, που δημιουργούν εντάσεις μέσα στην κοινωνία, απεργίες, πείνα, δυσαρέσκεια των πολιτών.
Η ύφεση της επιστημονικο-τεχνικής και τεχνολογικής υποδομής, η φυγή στο εξωτερικό ταλαντούχων επιστημόνων, κεφαλαίων, της ελίτ των διανοουμένων αποτελεί πραγματική απειλή για την Ρωσία με απώλεια τελειωτικά της θέσης, που κατείχε η Σοβιετική Ένωση στον κόσμο, με παρακμή της παραγωγής επιστημονικής σκέψης, με ενδυνάμωση της ξένης εξάρτυσης. Η λειτουργία της αγοράς εμφανίζει ένα πολύ διαφορετικό, απ’ ότι η σοσιαλιστική παραγωγή, επίπεδο αλληλοσχέσεων τόσο μεταξύ των επιχειρήσεων, όσο και μέσα στην κοινωνία. Η μαζική φτώχεια και η έλλειψη κοινωνικής υπεράσπισης των ευρύτερων στρωμάτων του πληθυσμού είναι οι πραγματικότητες του σήμερα. Η απώλεια εργασίας για την πλειοψηφία των πολιτών σημαίνει στέρηση των αναγκαίων μέσων επιβίωσης, μείωση του οικογενειακού βιοτικού επιπέδου, πράγμα που επιφέρει σοβαρά ψυχολογικά τραύματα, οδηγεί στην αύξηση του εγκλήματος, των αυτοκτονιών, του αλκοολισμού, των διαλυμένων οικογενειών, της ανηθικότητας μέσα στην κοινωνία, στη μείωση του πληθυσμού. Τώρα το 90% του πληθυσμού της Ρωσίας σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα βρίσκεται μέσα στα όρια της φτώχειας.
Το βιοτικό επίπεδο της πλειοψηφίας των πολιτών μειώθηκε 8 φορές κατά την διαδικασία των ούτω ονομαζόμενων μεταρρυθμίσεων. Ο επίσημος μέσος μηνιαίος μισθός στη χώρα είναι τα 27 χλδ ρούβλια, όμως το ήμισυ των εργαζομένων έχουν απολαβές για την εργασία τους 10 χλδ ρούβλια μηνιαίως. Παντού καταργούνται τα επιδόματα για ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας. Η προστασία στον χώρο εργασίας βρίσκεται στα πιο χαμηλά επίπεδα σε σύγκριση με άλλες πολιτισμένες χώρες. Χιλιάδες εργαζόμενοι πεθαίνουν. 180 χλδ εργαζόμενοι υποχρεωτικά αφυπηρετούν πρόωρα με σύνταξη ανικανότητας ένεκα τραυματισμών κατά την διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας και επαγγελματικών ασθενειών. Δεν είναι τυχαίο, ότι στην χώρα αριθμούν γύρω στα 13 εκ. άτομα με αναπηρία.
Σύμφωνα με στοιχεία, που έχουν παραθέσει επιστήμονες της Ανώτερης Σχολής Οικονομικών στα τελευταία 150 χρόνια η Ρωσία έζησε αρκετές οικονομικές κρίσεις, αλλά η παρούσα είναι μια από τις πιο παρατεταμένες σε διάρκεια μέσα στο χρόνο. Έτσι στην εποχή του Τσάρου Αλεξάντερ ΙΙ μετά την κρίση του 1861-1862 η παραγωγή της χώρας επανήλθε στους κανονικούς της ρυθμούς μετά από 6 χρόνια, στην περίοδο του Νικολάι ΙΙ (Α΄ Παγκόσμιος και Εμφύλιος πόλεμος – 1915-1920) μετά από 12 χρόνια, στην περίοδο του Στάλιν (Πατριωτικός Πόλεμος 1941-1945) μέσα σε 7 χρόνια, ενώ στην περίοδο Γιέλτσιν και Πούτιν εκτιμάται ότι η κρίση θα παραταθεί μέχρι και 40 χρόνια. Κατά την άποψη του υποδιευθυντή του Κέντρου Ανάπτυξης της Ανώτατης Σχολής Οικονομικών Σ. Σμυρνώφ η παραγωγή στη χώρα μας βρίσκεται στο επίπεδο του 1974, ενώ η καταστροφή στην δεκαετία του ’90 πισωγύρισε τη Ρωσία 40 χρόνια. Για να προσεγγίσουμε τις αποδόσεις στην περίοδο του ανεπτυγμένου σοσιαλισμού θα απαιτηθούν μέχρι και 10 χρόνια. Οι ρυθμοί ανάπτυξης της ρωσικής οικονομίας συνεχίζουν να έχουν πτωτική τάση, αν το 2007 η αύξηση του ΑΕΠ ήταν 8,5%, το 2011 ήταν 4,3%, το 2012 -3,5%, το 2013 -3,4%, το 2020 -8% (πρόγνωση του Α. Κουντρίν)
Σήμερα δυστυχώς οι fake-ατάκες έχουν γίνει κανόνας της πολιτικής ζωής. Οι επίσημες όμως δηλώσεις για μια ευτυχισμένη ζωή, οι καταπραϋντικές ανακοινώσεις για την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, της ιατρικής περίθαλψης και η μείωση των τιμών δεν έχουν την όποια τεκμηρίωση. Έχουμε να κάνουμε με την χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Σ’ αυτό για μια φορά ακόμα έχουμε πεισθεί κατά την περίοδο της εποχής του κορονοϊού και των τροποποιήσεων στο Σύνταγμα Γιέλτσιν, που ως γνωστό στηρίχθηκε σε αίμα. Με μια τέτοια ηγεσία δεν μπορεί η χώρα να αναμένει καλυτέρευση ούτε των συνθηκών διαβίωσης, ούτε κα της γενικότερης κατάστασης μέσα στην κοινωνία.
Την εξουσία είχε σφετεριστεί η κλίκα Γιέλτσιν, που μισούσε την Ρωσία και συγκάλυπτε τις διαβρωτικές ενέργειές της με πατριωτική φρασεολογία. Στην πράξη όμως είχαμε πλήρη υποκρισία και ταυτόχρονα χειραγώγηση της κοινής γνώμης Όπως μεταδίδει το ειδησεογραφικό πρακτορείο Ίντερφαξ μόνο το 12% των Ρώσων πιστεύουν στην ειλικρίνεια των Αρχών, το 52% είναι πεπεισμένο ότι οι γραφειοκράτες της εξουσίας αποκρύβουν την αλήθεια για την πραγματικότητα στην οικονομία. Σύμφωνα με στοιχεία του Κέντρου Λεβάντα μόνο το 4% των πολιτών λέγουν την αλήθεια όταν τους ρωτούν για τον Βλ. Πούτιν, ενώ το 28% παραδέχεται ότι οι αρχές αποκρύβουν την αλήθεια χάριν της παραμονής τους στην εξουσία.(Советская Россия (Σοβιετική Ρωσία) N⁰15. 2019). Στο πρώτο εξάμηνο του 2020 η δημοτικότητα του Πούτιν μειώθηκε μέχρι και το 25%, ενώ την ίδια στιγμή του Σομπιάνιν (Δήμαρχος Μόσχας) στο 4%. Αλλά όμως και αυτά ακόμα τα δεδομένα είναι αμφίβολα. Απλώς υπενθυμίζουμε πως ο Γιέλτσιν «επεξεργαζόταν τα στοιχεία», αλλά στην συνέχεια έμεινε γνωστός ως ένας απλός μεθύστακας. Διάφορα Κέντρα και ΜΜΕ ανακοίνωναν ότι η δημοτικότητα Γιέλτσιν ήταν ψηλή και αυξανόμενη, ενώ μετά τον θάνατο του έγινε γνωστό ότι αυτή η δημοτικότητα δεν έφθανε ούτε στο 5%.
Στα έργα «Η διαλεκτική της Φύσης» και «Αντι Ντύριγκ» ο Ένγκελς σημειώνει ότι η εργασία δημιούργησε τον άνθρωπό. Η εργασία πρέπει να αποτελεί το κύριο κριτήριο για τη θέση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία, η εργασία λοιπόν και όχι η ατομική ιδιοκτησία στα κοινωνικά μέσα παραγωγής, η εργασία όχι μόνο η χειρωνακτική, αλλά και η πνευματική. Στον «Αντι Ντύριγκ» ο Ένγκελς συγκεκριμενοποίησε την τεκμηρίωση της κύριας απαίτησης των κομμουνιστών –την αναγκαιότητα καταστροφής, την «αφαίρεση» της ατομικής ιδιοκτησίας στα κοινωνικά μέσα παραγωγής – τα προσωπικά μέσα παραγωγής ήταν η ιστορικά νομοτελειακή και νόμιμη βάση της ατομικής ιδιοκτησίας, ενώ η ανάπτυξη των κοινωνικών μέσων παραγωγής απαιτούν την κοινωνικοποίηση τους. Για τους Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς η αφαίρεση της ατομικής ιδιοκτησίας από τα κοινωνικά μέσα παραγωγής είναι ισοδύναμη με την εξολόθρευση της εκμετάλλευσης ως παράνομης οικειοποίησης ξένης εργασίας.
Στην ΕΣΣΔ δεν υπήρχε ανεργία. Αλλά μετά την διάλυση της χώρας βρεθήκαμε αντιμέτωποι με το γεγονός μαζικής απελευθέρωσης ανθρώπων από την παραγωγική διαδικασία. Κύρια αιτία ήταν η διάλυση των αλληλοσυνδεδεμένων οικονομικών σχέσεων, η μείωση της παραγωγής πρώτα απ’ όλα των μεγάλων και γιγάντιων επιχειρήσεων. Η διακοπή των οριζόντιων οικονομικών σχέσεων, η παραβίαση των συμβατικών υποχρεώσεων για την αποστολή εμπορευμάτων συνοδεύτηκαν με την μείωση του όγκου παραγωγής προϊόντων, με την μείωση των θέσεων εργασίας.
Η αναδιάρθρωση του συστήματος διαχείρισης και πολιτικής δομής της κοινωνίας συνοδεύτηκε από την αντικατάσταση ικανών ανθρώπων με νέους και άπειρους. Εμφανίζεται ένας νέος τύπος ανεργίας μεταξύ ατόμων με υψηλή εξειδίκευση, τα οποία επαγγελματικά είναι ακατάλληλα να χρησιμοποιηθούν σε αξιώματα, σε οικονομικούς κρίκους τόσο της παραγωγικής, όσο και της μη παραγωγικής σφαίρας. Στα χρόνια των καλούμενων μεταρρυθμίσεων η χώρα παραδόθηκε σε ιδιωτικά χέρια, δεκάδες χιλιάδες εργοστάσια καταστράφηκαν, ξεπουλήθηκαν, λεηλατήθηκαν, σε απελπιστική κατάσταση βρέθηκαν οι θαλάσσιες, ποτάμιες, οδικές, σιδηροδρομικές και αεροπορικές μεταφορές, πράγμα που προκαλεί ατυχήματα, καταστροφές, απώλειες ανθρώπινων ζωών.
Ταυτόχρονα όμως τον ρόλο και την σημασία των μεταφορών, ιδιαίτερα του σιδηροδρόμου, σε όλη τους την ευρύτητα αναπτύχθηκαν ακόμα από τους Κ. Μαρξ και Φρ. Ένγκελς. Έτσι στο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (ΗΡΙΔΑΝΟΣ, 3η έκδοση, 1974, σελ. 52) σημείωσαν την αναγκαιότητα της «συγκέντρωσης στα χέρια του κράτους όλων των μέσων μεταφοράς» Ο Μαρξ δε στο «Κεφάλαιο» υπογράμμιζε ότι «από τη μεταφορά των προϊόντων από τον ένα τόπο παραγωγής στον άλλο ακολουθεί η μεταφορά των έτοιμων προϊόντων από τη σφαίρα της παραγωγής στη σφαίρα της κατανάλωσης. Το προϊόν είναι έτοιμο για την κατανάλωση μόνο από τη στιγμή που έχει ολοκληρωθεί αυτή η κίνηση» (Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1979, τ. 2, σελ. 148).
Η εντατικοποίηση της απελευθέρωσης και της αναδιανομής της εργατικής δύναμης εξαρτάται από πληθώρα παραγόντων τέτοιων όπως η αλλαγή μορφή ιδιοκτησίας, η διάλυση μη κερδοφόρων και μη ανταγωνιστικών επιχειρήσεων και αλυσίδων παραγωγής, οι δομικές αναδιαρθρώσεις. Αυτοί οι παράγοντες, επειδή επιδρούν σε βασικά συμφέροντα του πληθυσμού, στις συνθήκες απασχόλησης του, θα πρέπει να ρυθμίζονται στοχευμένα. Είναι απαραίτητη λοιπόν η κρατική παρέμβαση στον τομέα της απασχόλησης και των εργασιακών σχέσεων. Ιδιαίτερη ανησυχία στη δημιουργηθείσα κατάσταση προκαλεί η αύξηση των παραβιάσεων των εργασιακών δικαιωμάτων, κεκτημένων και των κοινωνικών εγγυήσεων των πολιτών, πρώτιστα στον μη δημόσιο τομέα της οικονομίας, όπου απασχολείται το σημαντικότατο ποσοστό του πληθυσμού
Η μείωση της αριθμητικής δύναμης των εργαζομένων, οι πτωχεύσεις, η διάλυση επιχειρήσεων, οι απολύσεις με ατεκμηρίωτες δικαιολογίες, η μη καταβολή μισθών, η παθητικότητα των εισαγγελικών αρχών και του δικαστικού σώματος για την προάσπιση των πολιτών προκαλεί δικαιολογημένα παράπονα, συσσωρεύει ένταση μέσα στην κοινωνία. Το συγκεκριμένο πρόβλημα δεν επιλύεται χωρίς τον ρυθμιστικό ρόλο του κράτους, τον ρόλο του δηλαδή στην διατήρηση της ισορροπίας των οικονομικών προτεραιοτήτων και της απασχόλησης κατά την διαδικασία των οικονομικών αναδιαρθρώσεων. Οι νέες οικονομικές συνθήκες απαιτούν ευέλικτο κρατικό σύστημα διαχείρισης και ρύθμισης του στελεχικού δυναμικού. Όμως το σημερινό καθεστώς αυτά τα ζητήματα τα έχει θέσει στο περιθώριο. Ο απλός άνθρωπος για τις κρατικές αρχές δεν σημαίνει απολύτως τίποτε, «θέλεις ζήσε, διαφορετικά πέθανε». Όμως προηγουμένως πλήρωσε τα συσσωρευμένα σου χρέη (διαφορετικά θα μεταφερθούν κληρονομιά στα παιδιά σου) και αγόρασε τάφο στο κοιμητήριο.
Το λουκέτο σε επιχειρήσεις προχωρεί γρηγορότερα απ’ ότι η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας σε υποσχόμενους τομείς, εμβαθύνοντας τις τάσεις μείωσης σε τομείς όπου άξιζαν περαιτέρω ανάπτυξη (υψηλές τεχνολογίες, επιστήμη, άριστα εκπαιδευμένους ειδικούς – μηχανολόγους, πολιτικούς μηχανικούς, οικονομολόγους, λογιστές κ.ά.) και εξειδικευμένους εργάτες. Σημαντικό μέρος από το εξειδικευμένο προσωπικό ήδη μετανάστευσε στο εξωτερικό, ενώ το άλλο μισό μετεκπαιδεύτηκε σε πωλητές, διευθυντές, φύλακες, οδηγούς ταξί, αχθοφόρους.
Είναι τέτοια η εντύπωση ότι το καθεστώς συνειδητά κατατρέχει τα στελεχικό δυναμικό, ενώ αφαιρεί τα δικαιώματα της νεολαίας για δωρεάν εκπαίδευση, δηλαδή την αφήνουν χωρίς προοπτική και μέλλον. Για την Ρωσία, ευρισκόμενη στο στάδιο μετάβασης από τον σοσιαλισμό στον καπιταλισμό γίνεται πραγματικότητα ο «γενικός νόμος της καπιταλιστικής συσσώρευσης», που διατυπώθηκε από τον Κ. Μαρξ. Σύμφωνα με τα λόγια του θεμελιωτή του επιστημονικού κομμουνισμού αύξηση της ανεργίας, της γενικής και σχετικής φτωχοποίησης των μαζών στον ένα πόλο και αύξηση του πλούτου, της συσσώρευσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου στον άλλο. Η πάλη των μισθωτών εργαζομένων στις αστικές χώρες κατά τη διάρκεια αιώνων οδήγησε στο γεγονός ότι στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες αυτός ο νόμος ήδη πρακτικά σταμάτησε να λειτουργεί ή εμφανίζεται με άλλες μορφές.
Σ’ αντίθεση με τις κύριες καπιταλιστικές χώρες παρατηρείται μια παθητικότητα των μισθωτών εργαζομένων στην πρώην Σοβιετική Ένωση, που σε συσχετισμό με την εμφάνιση πρωτόγονων μορφών ενός καπιταλισμού της ελίτ (номенклатурный капитализм) οδήγησε στο ότι για την οικονομία της μεταβατικής περιόδου ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα η αύξηση της κοινωνικο – οικονομικής πόλωσης, παραπέμποντας στον γενικό νόμο της καπιταλιστικής συσσώρευσης, Στο πλαίσιο της συστημικής κρίσης παρατηρούμε μια ισχυρή πόλωση μέσα στην κοινωνία – στον ένα πόλο πραγματοποιήθηκε μια τεράστια συσσώρευση κοινωνικού πλούτου και συγκεντροποίηση κεφαλαίου στα χέρια της νομενκλατούρας και των ούτως καλούμενων νεορώσων, ενώ στον άλλο η απόλυτη φτωχοποίηση του απλού λαού και η αύξηση της ανεργίας με όλα της τα συνεπακόλουθα. Η διαφορά εισοδημάτων του 10% των πιο πλούσιων και πιο φτωχών οικογενειών στη Ρωσία είναι κατά πολύ μεγαλύτερη του ανάλογου δείκτη στις αναπτυγμένες χώρες της Δυτικής Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η πλειοψηφία των πολιτών της Ρωσίας ζουν στα όρια της φτώχεια και επιβιώνουν μέσα στα πλαίσια μιας υποσιτιζόμενης ύπαρξης.
Στο έργο του «Αντι Ντύριγκ» ο Φρίντριχ Ένγκελς τεκμηρίωσε την ιστορική αναγκαιότητα της κοινωνικής ισότητας, την προλεταριακή απαίτηση, η οποία (σ’ αντίθεση από την αστική) καταλήγει στην καταστροφή των ταξικών διαφορών (φυσική ισότητα ή ισοπέδωση των ανθρώπων δεν υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει). Ο Ένγκελς σημείωνε ότι «δεν μπορεί να είναι ελεύθερος ο λαός, που καταπιέζει άλλον λαό». Αυτά τα λόγια αφορούν όλους τους λαούς, και ενώ υπάρχουν καταπιεζόμενες και εκμεταλλευόμενες τάξεις δεν μπορεί να υπάρξει πραγματική ελευθερία. Η εξέταση του παρελθόντος, του παρόντος, αλλά και του μέλλοντος με το διαλεκτικό του βλέμμα οδήγησε τον Ένγκελς στην εξαγωγή ενός από τα κύρια συμπεράσματα του ως στοχαστής και κομμουνιστής, δηλαδή την προοπτική εξέλιξης της κοινωνίας.
Το 1894 σε συνέντευξη στην γαλλική εφημερίδα «Φιγκαρό» στο ερώτημα «Για σας τους γερμανούς σοσιαλιστές ποιος είναι ο τελικός στόχος σας;» ο Ένγκελς απάντησε:
Εμείς δεν έχουμε τελικό στόχο, είμαστε υποστηρικτές της μόνιμης, συνεχούς ανάπτυξης και δεν είμαστε διατεθειμένοι να επιβάλουμε στην ανθρωπότητα κάποιους τελειωτικούς νόμους.
Αυτή είναι μια απάντηση και σ’ όλους αυτούς τους σπεκουλαδόρους της επιστημονικής μας θεωρίας, οι οποίοι μιλούν ότι για τους μαρξιστές ο κομμουνισμός είναι το τέλος της ιστορίας. Ο Ένγκελς αναρίθμητες φορές αποδείκνυε ότι ο «μαρξισμός δεν είναι δόγμα, αλλά καθοδήγηση για δράση». Στα έργα του «Η διαλεκτική της φύσης» και «Αντι Ντύριγκ» διατύπωσε δυο προτάσεις του ιδίου τύπου: «Η κίνηση είναι τρόπος ύπαρξης της ύλης» και «Η ζωή είναι τρόπος ύπαρξης της πρωτεΐνης». Αυτές οι διατυπώσεις καταδεικνύουν την ενότητα της κίνησης και της ύλης, της ζωής και του υλικού φορέα της, το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο.
Η ιστορία της εξέλιξης του μαρξισμού είναι μια διαδικασία κατανόησης της κοινωνικής πραγματικότητας, Η διδασκαλία των Μαρξ και Ένγκελς εμφανίσθηκε ως σύνθεση των θεωρητικών επιτευγμάτων των κομμουνιστικών αντιλήψεων της εποχής – της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονομίας, των σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών ιδεών, της ιστορίας και των φυσικών επιστημών. Ταυτόχρονα η διδασκαλία τους αναπτύχθηκε υπό την επιρροή μεγάλων ιστορικών γεγονότων – όπως η ευρωπαϊκή επανάσταση 1848-1849, η Παρισινή Κομμούνα 1871. Η νίκη της Οκτωβριανής Επανάστασης στην Ρωσία ήταν προς όφελος του λαού της χώρας, δυστυχώς όμως τον σοσιαλισμό που οικοδομείτο υπήρξαν αρκετοί, οι οποίοι δεν τον εκτίμησαν και θεωρούσαν ότι τα αυτονόητα θα παρέμεναν για πάντα αυτονόητα.. Μόνον όμως μετά την διάλυση της χώρας, την απώλεια των μέσων διαβίωσης ο απλός άνθρωπος συνειδητοποίησε τί είχε, τι χάθηκε και τι τελικά στερήθηκε.
Υπενθυμίζουμε ότι τον Φεβρουάριο 2013 στην Διεθνή Συνδιάσκεψη με θέμα «Εκσυγχρονισμός της επαγγελματικής εκπαίδευσης – η ευρωπαϊκή εμπειρία και ο ρόλος των συνδικάτων» οι εκπρόσωποι της ΦΝΠΡ (Ομοσπονδίας Ανεξάρτητων Συνδικάτων Ρωσίας), της ETF (Exchange Traded Funds), της ΑΤιΣΟ (Ακαδημία Εργασίας και Κοινωνικών Σχέσεων), του Πανεπιστημίου Λομονόσωφ, του Τμήματος Εργασίας και Απασχόλησης της Μόσχας, του Διεθνούς Κογκρέσου Βιομηχάνων, επιχειρηματίες και ειδικοί, οι οποίοι συζητούσαν για τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης στην Ρωσία είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι προς το παρόν ένας τέτοιος εκσυγχρονισμός δεν είναι δυνατός γιατί απλούστατα απουσιάζουν αντικειμενικά στοιχεία σε σχέση με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας. Μιλώντας ο Διευθυντής του Τμήματος εργασιακών σχέσεων και κοινωνικής συνεργασίας της Ομοσπονδίας Ανεξάρτητων Συνδικάτων Ο. Σόκολωφ μεταξύ άλλων ανέφερε (Солидарность (Αλληλεγγύη), N⁰ 6 Φεβρουάριος 2013):
Μπορούμε επί μακρόν να μιλούμε για τον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης, για την ελλιπή εξειδίκευση των εργαζομένων. Όμως εάν δεν γνωρίζουμε την πραγματική κατάσταση, που επικρατεί στην αγορά εργασίας, όλες αυτές οι συζητήσεις δεν θα έχουν κανένα πρακτικό νόημα.
Και συνέχισε:
Την κατάσταση στην αγορά εργασίας ούτε το ίδιο το κράτος, ούτε ακόμα οι εργοδότες, ούτε και τα συνδικάτα την γνωρίζουν. Δεν υπάρχουν μηχανισμοί καθορισμού των αναγκών της αγοράς σε εργαζόμενους. Σήμερα στην Ρωσία αναπτύσσονται μόνον οι οικονομικοί τομείς των υπηρεσιών, πράγμα που δεν συμβάλλει στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και στην αύξηση του μισθού των εργαζομένων, παρά την εξειδίκευση τους.
Παρά το γεγονός ότι έχουν περάσει από τότε 7 ολόκληρα χρόνια η κατάσταση όμως δεν έχει διαφοροποιηθεί.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα της σοβιετικής οικονομίας ήταν ο υπερβολικός αριθμός του παραγωγικού προσωπικού (συμπεριλαμβανομένου του βοηθητικού και διοικητικού) σε σύγκριση με ανάλογου προφίλ παραγωγή στις χώρες της Δύσης, όπου απασχολούντο δυο με τρεις φορές ολιγότερος αριθμός εργαζομένων. Είμαι γνώστης του θέματος ως πρώην υπεύθυνος εργοστασίου, έτσι από τη μια η ύπαρξη πλεονάσματος προσωπικού αποτελούσε τροχοπέδη στην ενσωμάτωση νέας τεχνικής και στην εξοικονόμηση τεχνολογικών δεδομένων, παρεμπόδιζε την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Ενώ από την άλλη η αναγκαιότητα πληρωμής υπεράριθμου προσωπικού οδηγούσε στην αύξηση του κόστους παραγωγής και την αποδυνάμωση της ανταγωνιστικότητας των παραγόμενων εμπορευμάτων. Η ύπαρξη επιπλέον ποσότητας εργατικών θέσεων δημιουργούσε τεχνητό έλλειμμα εργατικής δύναμης, επιδρούσε στην πειθαρχία στο χώρο εργασίας, συνέβαλλε στην επικράτηση της «ισοπέδωσης» των απολαβών, στην μείωση των κινήτρων. Όμως το σπουδαιότερο ήταν ότι το μέγιστο ποσοστό του πληθυσμού είχε δουλειά, που σήμαινε ότι είχε μέσα επιβίωσης.
Κατά την σοβιετική περίοδο ο άνθρωπος ήταν φίλος του ανθρώπου, σύντροφος και αδελφός, ενώ σήμερα οι άνθρωποι έγιναν σκληρόκαρδοι, κακοί γιατί οι αρχές εξουσίας δεν δείχνουν κανένα ενδιαφέρον γι’ αυτούς. Πολλοί άνθρωποι ζουν σύμφωνα με τους νόμους της αγέλης των λύκων – ο έχων τον πρώτο λόγο είναι ευέλικτος, πονηρός, ισχυρός (χρησιμοποιώντας την αστυνομία και την εθνοφυλακή). Με τους απλούς πολίτες δεν επιθυμεί να έχει καμιά υπόθεση. Η παλινόρθωση του καπιταλισμού οδήγησε στην διάλυση της οικονομίας και στην εξαθλίωση του πληθυσμού, στην κοινωνικο-οικονομική καταστροφή, στην διαφθορά και τη δωροδοκία σ’ όλα τα επίπεδα εξουσίας. Τον Ιούνιο 2011, μιλώντας στην τηλεόραση ο Βλ. Πούτιν δήλωσε ότι η κυβέρνηση αποφάσισε μέχρι το 2020 να δημιουργήσει μέχρι και 25 εκ. νέες θέσεις εργασίας. Τέτοιες κενές υποσχέσεις στα χρόνια των μεταρρυθμίσεων υπήρξαν αρκετές. Η παραβίαση της νομοθεσίας στην πορεία διάλυσης της παραγωγικής διαδικασίας πραγματοποιείτο όχι μόνο στις περιφέρειες, αλλά και στο κέντρο. Έτσι στις αρχές 2012 στην οδό Λιουσινόβσκαγια 29 (σταθμός του Μέτρο «Ντομπρίνισκαγια») με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου της Μόσχας έκλεισαν το ΓΟυΠ «Τυπογραφείο στη Λιουσινόβσκαγια», όπου εργαζόταν κυρίως άτομα με αναπηρίες. Τους εργαζόμενους δεν τους πλήρωσαν, δεν τους έδωσαν την όποια γραπτή προειδοποίηση, απλώς έβαλαν λουκέτο. Μεταξύ άλλων το τυπογραφείο ανήκε σ’ ένα από τα τμήματα του Δημαρχείου. Παρά τις συνεχείς εκκλήσεις στον Δήμαρχο Σ.Σ. Σομπιάνιν, αυτός δεν έλαβε κανένα μέτρο για την επαναφορά της νομιμότητας και την πληρωμή των εργαζομένων του τυπογραφείου. Τελικά ο φιλελεύθερος εκβιασμός είναι κανόνας ζωής των σημερινών αρχών. Οι τύχες των ανθρώπων δεν τους ανησυχούν.
Μεταξύ των πιο σημαντικών θέσεων της συμβολής του Ένγκελς στην μαρξιστική επιστήμη είναι:
(α) ο προσδιορισμός της θέσης του μαρξισμού στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και της σχέσης του με τις θεωρητικές πηγές, όπως την ιστορία, την φιλοσοφία, την πολιτική οικονομία, τον προκάτοχο του σοσιαλισμό και κομμουνισμό,
(β) ο ορισμός των κύριων ανακαλύψεων του Μαρξ – της διαλεκτικής – υλιστικής μεθόδου, της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας και της θεωρίας της υπεραξίας, χάριν των οποίων ο σοσιαλισμός μετατράπηκε από ουτοπία σε επιστήμη,
(γ) η επεξεργασία της υλιστικής αντίληψης για τα ζητήματα πολέμου,
(δ) η διεύρυνση της έννοιας «εργατική τάξη» και η εισαγωγή της έννοιας «πνευματικό προλεταριάτο» (οι προλετάριοι της πνευματικής εργασίας),
(ε) η συνεισφορά του ως συν-συγγραφέας του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» στη θεωρία αναφορικά με το κόμμα και τη θεωρία περί δημοκρατίας, καθώς επίσης και στη μεθοδολογία της επιστημονικής πρόβλεψης και την διαλεκτική αντιμετώπιση του επιστημονικού κομμουνισμού, καθώς και μια σειρά άλλων ζητημάτων.
Ενώπιον της σύγχρονης ανθρωπότητας υπάρχουν δυο επιλογές, είτε σοσιαλισμός, είτε βαρβαρότητα. Ως εκ τούτου επιτακτική ανάγκη για τον σύγχρονο πολιτισμό είναι ή σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα. Αυτό σημαίνει είτε δικτατορία του προλεταριάτου στην σύγχρονη εκδοχή της, είτε δικτατορία «του χρυσού δισεκατομμυριούχου», ή τον σοσιαλισμό ή τον καπιταλισμό με την αποκρουστική εμφάνιση, τα αποτελέσματα και τις συνέπειες των ενεργειών αυτού του ιστορικά ξεπερασμένου συστήματος. Ο καπιταλισμός είναι η τελευταία υποβάθμιση και ο θάνατος του εκμεταλλευτικού συστήματος. Ο σοσιαλισμός είναι η νέα αισιόδοξη προοπτική για την διατήρηση της ζωής στον Πλανήτη μας, για την ανύψωση στα πραγματικά ουμανιστικά και δημοκρατικά όρια, όχι μόνο τους εκλεκτούς, όχι την όποια «ελίτ», αλλά τα εκατομμύρια και δισεκατομμύρια απλούς ανθρώπους.
Η ιστορική νομοτέλεια ήδη έχει καταγράψει την ετυμηγορία της για τον καπιταλισμό. Είτε σοσιαλισμός με το χαρακτηριστικό γι’ αυτόν σύστημα σχεδιασμένης οικονομικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας, είτε η καταστροφική για την φύση δραστηριότητα του καπιταλισμού, ο έντονος ανταγωνισμός των αγορών για την εκμετάλλευση όχι μόνο των εργαζομένων, αλλά ακόμα και του ίδιου του φυσικού περιβάλλοντος. Το νέο παράδειγμα (εναλλακτικό πρότυπο) ως προς τον καπιταλισμό είναι ο σοσιαλισμός, ο οποίος συμβαδίζει με την αυτάρκεια των ανθρώπινων αναγκών, που καθορίζονται αντικειμενικά τόσο από την φύση, όσο και από την κοινωνική ζωή της σύγχρονης εποχής. (Ντ. Β. Ντοχάντζε Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα (ο μαρξισμός και το μέλλον του πολιτισμού), Μόσχα, 2006, σελ. 12).
Ο πλανήτης μας από την ύστερη περίοδο ζωής των Μαρξ και Ένγκελς εισήλθε στην εποχή του ανώτερου και τελευταίου σταδίου του καπιταλισμού – στην εποχή του ιμπεριαλισμού και των ιμπεριαλιστικών πολέμων για τις σφαίρες επιρροής, για τους φυσικούς πόρους, τους εξαντλούμενους από τα έγκατα της γης, κυρίως το πετρέλαιο. Οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ έχουν ενισχύσει την παρουσία τους με στρατιωτικές βάσεις σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της γη, δηλώνοντας ότι τα συμφέροντα τους επεκτείνονται σ’ όλον τον πλανήτη μια και μια σειρά εξελίξεις σε διαφορετικές περιοχές επηρεάζουν τις ανάγκες τους. Οι μαρξιστές, επειδή γνωρίζουν σε βάθος την φύση και την απληστία των ιμπεριαλιστών ισχυρίζονταν ότι με την συνεχή ανάπτυξη του σοσιαλισμού «η ταξική πάλη θα οξύνεται» και ακριβώς αυτή η θέση επιβεβαιώθηκε από την ίδια την ζωή. Σήμερα η Ρωσία έχει απωλέσει σχεδόν όλους τους συμμάχους και φίλους, ενώ εδάφη της ΕΣΣΔ-Ρωσίας διεκδικούνται από την Εσθονία, Φιλανδία, Ιαπωνία, Ρουμανία και άλλες χώρες.
Η Σοβιετική εξουσία υπήρξε για πάνω από 70 χρόνια και διαλύθηκε παρά το Πανενωσιακό Δημοψήφισμα για την διατήρηση της ΕΣΣΔ, που πραγματοποιήθηκε στις 17 Μαρτίου 1991. Τα αποτελέσματα του οποίου είχαν καταδείξει ότι η απόλυτη πλειοψηφία των σοβιετικών πολιτών (76,43%) δεν μπορούσαν να σκεφτούν τον εαυτό τους εκτός των ορίων της Σοβιετικής Ένωσης, Παρ’ όλα αυτά η χώρα διαλύθηκε, ενώ επέβαλαν στον λαό έναν ληστρικό καπιταλισμό. Στην τεράστια χώρα, η οποία με την σοβιετική εξουσία πέτυχε αξιοθαύμαστες επιτυχίες, που απέστειλε πρώτη άνθρωπο στο διάστημα, καλύπτουν με ρούχο το Μαυσωλείο, όπου είναι τοποθετημένος ο ιδρυτής του πρώτου στον κόσμο κράτους των εργατών και αγροτών, από το οποίο δέχτηκαν το χαιρετισμό της. ιστορικής παρέλασης για την Νίκη ενάντια στον ναζισμό.
Τα προβλήματα, που συσσωρεύονται στην Ρωσία και στις χώρες της πρώην ΕΣΣΔ είναι εγγενείς του καπιταλισμού και προκαλούν την ανεργία, την φτώχεια, την εγκληματικότητα, την διαφθορά, την δωροδοκία, την αποσύνθεση της κοινωνίας, την πληθυσμιακή ερήμωση. Τα ζητήματα του επιστημονικού κομμουνισμού, που με λεπτομέρεια αποκάλυψαν οι Μαρξ και Ένγκελς (τα 200 χρόνια από τη γέννηση του οποίου γιορτάζει όλη η ανθρωπότητα) μας βοηθούν να κατανοήσουμε και τις εξελίξεις, όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί, αλλά και πως θα μπορέσουμε να αλλάξουμε τα πράγματα ώστε η ανθρωπότητα να εισέλθει στον δρόμο του πολιτισμού.