Η εξελικτική πορεία της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής

Αλεξέι Μπογκατούρωφ
Επίτιμος Επιστήμων Ρωσικής Ομοσπονδίας, Διδάκτωρ πολιτικών επιστημών

Όλγα Λεμπέντεβα
Καθηγήτρια Τμήματος Διπλωματίας ΜΓΚΙΜΟ¹ ΥΠΕΞ Ρωσίας, Διδάκτωρ Ιστορικών Επιστημών

Αλεξάντρ Μπομπρώφ
Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Διπλωματίας, ΜΓΚΙΜΟ ΥΠΕΞ Ρωσίας, Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιστορικών Επιστημών

 

Η ύφεση στις σχέσεις με τη Δύση συνέπεσε με τις προεδρικές εκλογές στη Ρωσία την Άνοιξη 2008. Πρόεδρος εκλέγει ο πρώτος Αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης (2005 – 2008) Ντ.Α. Μεντβέντεφ, ενώ ο Β. Πούτιν επέστρεψε στο πόστο του Πρωθυπουργού, με αποτέλεσμα στην ηγεσία της χώρας σχηματίσθηκε η ούτως καλούμενη ομάδα «ten-dem», στα χέρια της οποίας βρέθηκαν όλα τα νήματα διακυβέρνησης όχι μόνο της εσωτερικής, αλλά και της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας.

Οι κατευθύνσεις εξωτερικής πολιτικής του 2008

Η τακτική έκδοση «Αντίληψη της εξωτερικής πολιτικής» (ΑΕΠ)², που κυκλοφόρησε στις 15 Ιουλίου 2008 αντανακλούσε δυο αλληλεξαρτώμενες τάσεις, σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένες με τις προσωπικότητες των ηγετών – την προσπάθεια να διατηρηθεί η συνέχιση εκείνης της ακολουθούμενης πορείας των προηγούμενων χρόνων (για παράδειγμα ότι αφορούσε το κίνημα για ένα πολυπολικό κόσμο και την ανάπτυξη πολυδιάστατης εξωτερικής πολιτικής) με την ταυτόχρονη επιθυμία να δραστηριοποιηθεί η συνεργασία με διάφορα κέντρα εξουσίας μέσον της διατύπωσης εννοιολογικών καινοτομιών (όπως για παράδειγμα, οι ιδέες για ανάπτυξη «δικτυακής διπλωματίας», που συνεπαγόταν τη δημιουργία ευέλικτων θεσμών πολυμερούς αλληλεπίδρασης ή η «στροφή της Ρωσίας προς την Ανατολή»), η προώθηση πρωτοβουλιών υψηλού προφίλ (το Σχέδιο της Ευρωπαϊκής Συνθήκης Ασφάλειας, η υπογραφή νέας βασικής συμφωνίας μεταξύ Ρωσίας και Ε.Ε. κ.λπ.) και σύναψη συμβιβασμών για την κατάσταση, που σχετίζονται κυρίως με περιφερειακά ζητήματα (Αφγανιστάν, Ιράν, Λιβύη κ.ά.). Παρά το γεγονός ότι μια τέτοια προσέγγιση μερικές φορές οδηγούσε σε συγκεκριμένα αποτελέσματα (όπως για παράδειγμα, το ξεπέρασμα των τελευταίων εμποδίων για την εισδοχή της Ρωσίας στον ΠΟΕ το 2012), στην πλειοψηφία όμως των συζητούμενων σχεδίων εκείνα τα χρόνια (η διαδικασία της Κέρκυρας για τη μεταρρύθμιση του ΟΑΣΕ, η δημιουργία μιας κοινότητας οικονομιών από τη Λισσαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ κ.ά.) δεν υλοποιήθηκαν.

Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στο γεγονός ότι η εφαρμογή μιας τέτοιας εξωτερικής πολιτικής πραγματοποιούταν στα πλαίσια παγκόσμιων αναταράξεων, συνδεόμενων με την έναρξη της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης και τη συνακόλουθη οικονομική ύφεση.

Προστέθηκε επίσης η αβεβαιότητα και η συγκυρία ότι το Νοέμβριο εκείνου του χρόνου υπήρχαν και οι προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, όπου στο φόντο της χειροτέρευσης της οικονομικής κατάστασης υπήρξε πόλωση μέσα στο εκλογικό σώμα, μέρος του οποίου θεωρούσε την εξωτερική πολιτική των Ρεπουμπλικάνων δαπανηρή και με ψηλό κόστος κι επομένως παράλογη. Η ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση όμως δεν ήθελε να αναγνωρίσει λάθη και να ενοχοποιηθεί στα μάτια της κοινής γνώμης λίγο πριν τις εκλογές. Σε σχέση με τη Ρωσία συνέχιζε η προγενέστερη γραμμή – υποστήριξη των κριτικών διαθέσεων στις χώρες, που γειτνίαζαν με τη Ρωσία και αγνόηση των θέσεων της Μόσχας σε στρατιωτικο-πολιτικά ζητήματα.

Αυτή η κατάσταση έτυχε εκμετάλλευσης από την ηγεσία της Γεωργίας. Θεωρώντας ότι η πολιτικο-διπλωματική στήριξη από πλευράς ΗΠΑ είναι δεδομένη, η Γεωργία χρησιμοποίησε δυναμικά μέτρα για την ανάκτηση της εξουσίας επί των Οσετίνων της Νότιας Οσετίας, την οποία στις αρχές της δεκαετίας 1990 είχε απωλέσει, ενώ στο έδαφος της οποίας πέραν των 15 χρόνων ήταν αναπτυγμένη ρωσική ειρηνευτική δύναμη. Επιπλέον, για μεγάλο χρονικό διάστημα πραγματικής ύπαρξης εκτός του νομικού πλαισίου της Γεωργίας, πολλοί κάτοικοι της Νότιας Οσετίας απέκτησαν ρωσική υπηκοότητα και είχαν ρωσικά διαβατήρια. Όταν στις 8 Αυγούστου 2008 οι γεωργιανές ένοπλες δυνάμεις άρχισαν να κτυπούν εδάφη της Ν. Οσετίας, από αυτά άρχισαν να σκοτώνονταν Ρώσοι πολίτες. Για την υπεράσπιση των οποίων στο έδαφος της Ν. Οσετίας εισήλθαν τακτικά ρωσικά στρατεύματα μέσον της σήραγγας Ρόξι (πέρασμα από την κύρια οροσειρά του Καυκάσου, που συνδέει την Βόρεια και την Νότια Οσετία). Η Γεωργία κήρυξε επίσημα πόλεμο στη Ρωσία.

Η αμερικάνικη κυβέρνηση στην περίοδο της σύγκρουσης τήρησε ευνοϊκή στάση έναντι του καθεστώτος Σαακασβίλι. Η γεωργιανή ηγεσία στην προπαγανδιστική εκστρατεία της αναφερόταν στην πολιτική στήριξη των ΗΠΑ, ενώ η αμερικάνικη κυβέρνηση ούτε καν προσπάθησε να αποκηρύξει τη θέση της Τιφλίδας, αν και αρνιόταν ότι η επίθεση των γεωργιανών στρατευμάτων στη Νότια Οσετία πραγματοποιήθηκε με τη σύμφωνη γνώμη της Ουάσιγκτον.

Η ηγεσία του ΝΑΤΟ σε σχέση με τη σύγκρουση σήμανε κατάσταση περιφερειακής στρατιωτικής απειλής. Μάλιστα, αυτή ήταν η πρώτη περίπτωση έμμεσης ένοπλης αντιπαράθεσης μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Οι επαφές μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας διακόπηκαν με πρωτοβουλία της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας³. Οι σχέσεις μεταξύ Μόσχας και Ουάσιγκτον εντάθηκαν περισσότερο. Οι εχθροπραξίες τερματίστηκαν με τη διαμεσολάβηση του Γάλλου Προέδρου Νικολά Σαρκοζί, ο οποίος, από μια ευτυχή σύμπτωση, τον Αύγουστο του 2008 κατείχε τη θέση της χώρας-προέδρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η σύγκρουση κράτησε πέντε μέρες.

Στη δημιουργηθείσα κατάσταση, η Ρωσία έκανε ένα βήμα, που προηγουμένως το απέφευγε. Τον Αύγουστο, η Μόσχα αναγνώρισε την κρατική ανεξαρτησία της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας. Στα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης και οι δυο αποτελούσαν μέρος της ΣΣΔ της Γεωργίας, αλλά στην πραγματικότητα αποχώρησαν από αυτήν όταν η ηγεσία της Γεωργίας κήρυξε την ανεξαρτησία της από τη Σοβιετική Ένωση. Στις 31 Αυγούστου 2008, ο Πρόεδρος Μεντβέντεφ σε συνέντευξη του στα ΜΜΕ περιέγραψε τις κύριες αρχές της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας:

• Τήρηση των αρχών του διεθνούς δικαίου
• Αρωγή στις διαδικασίες της πολυπολικότητας
• Άρνηση της αντιπαράθεσης στις διεθνείς σχέσεις
• Υποστήριξη της αρχής της εξωεδαφικότητας στην προστασία των Ρώσων πολιτών και
• Διατήρηση περιοχών προνομιακών συμφερόντων της Ρωσίας⁴.

Το νέο που προέκυψε ήταν η εμφάνιση της ρήτρας για την εξωεδαφικότητα στην προστασία των πολιτών. Η αρχή σήμαινε ότι η Ρωσική Ομοσπονδία διατηρεί το δικαίωμα να προστατεύει τους πολίτες της, όπου κι αν βρίσκονται – τόσο στη ρωσική επικράτεια, όσο και στο εξωτερικό. Μια ανάλογη αρχή υπάρχει και στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ και μιας σειράς άλλων κρατών.

Η ρωσική ηγεσία έχει δηλώσει την πρόθεσή της να συνεχίσει να αποκρούει τις απειλές, που μπορούσαν να προκύψουν για τους πολίτες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που διαμένουν στο εξωτερικό. Στη συνέντευξη του Προέδρου αναφερόταν ότι η Μόσχα δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τη σύγκρουση, που ξεκίνησε η Γεωργία.

Ο «Πόλεμος του Αυγούστου» ήταν το τελευταίο γεγονός της «εποχής Μπους Τζούνιορ». Τον Σεπτέμβριο του 2008, οι εκδηλώσεις της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης εντάθηκαν, τα ηγετικά κράτη δεν μπόρεσαν να υποστηρίξουν την ηγεσία της Γεωργίας, η νομιμότητα και η εγκυρότητα των ενεργειών της οποίας στη Νότια Οσετία ήταν αμφίβολες.

Τον Νοέμβριο του 2008, το Δημοκρατικό Κόμμα κέρδισε τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ και ο Μπαράκ Ομπάμα έγινε πρόεδρος, ενώ η Χίλαρι Κλίντον διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ. Λίγοι πίστεψαν στη συνέχιση της προηγούμενης πορείας στην εξωτερική πολιτική της χώρας. Όμως ο νέος πρόεδρος χρειαζόταν χρόνο για να διαμορφώσει τις προτεραιότητές του στην εξωτερική πολιτική.

Η Ρωσία δεν μπορούσε απλώς να περιμένει την αντίδραση από την Ουάσιγκτον. Την άνοιξη του 2009, παραμονές της ανακοίνωσης του νέου αμερικανικού προγράμματος εξωτερικής πολιτικής, στη Μόσχα αναπτύχθηκε νέα πλατφόρμα, που επέτρεπε στη ρωσική διπλωματία να ελίσσεται ανάλογα με το ποια θα μπορούσε να είναι η διάθεση στη νέα αμερικανική κυβέρνηση. Η βάση της νέας προσέγγισης στηριζόταν στην ιδέα ότι η εταιρική σχέση με τη Δύση δεν είναι υποχρεωτική και κατά το δυνατόν η Ρωσία θα μπορούσε να επιτυγχάνει τους στόχους της στην παγκόσμια πολιτική είτε από κοινού με τη Δύση ή ελλείψει μιας τέτοιας δυνατότητας, ακόμα και από μόνη της.

Την ίδια στιγμή, αυτό το δόγμα (πλατφόρμα) δεν παρέσυρε τη Μόσχα στην άσκηση πολεμικής κατά της Ουάσιγκτον. Η Ρωσία διατήρησε το δικαίωμα επιλογής εναλλακτικών συμπεριφορών. Το «δόγμα της προαιρετικότητας» δεν είχε επίσημο καθεστώς. Σκοπός του ήταν κυρίως να μεταφέρει στο περιβάλλον του Προέδρου Ομπάμα την ιδέα ότι στη Ρωσία εξεταζόταν σοβαρά η περίπτωση μιας εναλλακτικής συνεργασίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η κυβέρνηση Ομπάμα όμως αποφάσισε να διαφοροποιήσει την πολιτική της έναντι της Ρωσίας. Στο πλαίσιο αυτής της αναθεώρησης των προτεραιοτήτων, ανακοινώθηκε η έννοια της «επαναφοράς» των σχέσεων με τη Ρωσία, η οποία δρομολογήθηκε κατά την επίσκεψη της υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Χίλαρι Κλίντον στη Ρωσία. Οι συνομιλίες της με τον υπουργό Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρώφ αφορούσαν, μεταξύ άλλων και τις προετοιμασίες για την επίσκεψη του προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα στη Μόσχα στις 6-8 Ιουλίου 2009, κατά τη διάρκεια της οποίας συζητήθηκε και υπογράφηκε συμφωνία για τη διέλευση αμερικανικού στρατιωτικού υλικού μέσω της Ρωσίας στο Αφγανιστάν.

Στις 23 Σεπτεμβρίου 2009 ο Πρόεδρος Ντμίτρι Μεντβέντεφ συναντήθηκε με τον Αμερικανό ομόλογό του στη σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη. Οι αμερικανικές προτάσεις αφορούσαν διατάξεις για την αντιπυραυλική άμυνα στην Ευρώπη. Οι Ηνωμένες Πολιτείες κράτησαν άκαμπτη στάση, υπερασπίζοντας από τη σκοπιά τους τα συμφέροντα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Το Ιράν, η Συρία και η Βενεζουέλα κηρύχθηκαν «μη νομοταγείς» χώρες. Η επιθυμία του Ιράν να γίνει πυρηνική δύναμη δημιουργούσε πρόβλημα στις σχέσεις μεταξύ ΝΑΤΟ και Ρωσίας. Στις 8 Απριλίου 2010, οι πρόεδροι της Ρωσίας και των Ηνωμένων Πολιτειών συναντήθηκαν στην Πράγα, όπου υπέγραψαν τη συνθήκη START-3.

Η ιδέα για «επανεκκίνηση από το μηδέν» θεωρήθηκε στη Μόσχα ως ένδειξη της απομάκρυνσης των ΗΠΑ από τα αξιώματα, που εμπόδιζαν τον διάλογο κατά τα χρόνια των Ρεπουμπλικάνων. Φάνταζε πως οι Αμερικανοί προσκαλούσαν τη Ρωσία σε μια εκ νέου κοινή δράση.

Έτσι, το «δόγμα της προαιρετικότητας» εξυπηρέτησε το σκοπό του. Τώρα ο Πρόεδρος της Ρωσίας θα μπορούσε να διατυπώσει μια επίσημη προσέγγιση στο πνεύμα της συνέχισης-επαναφοράς των φιλικών σχέσεων με το ΝΑΤΟ. Αλλά μετά από «παράπονα, διαφωνίες και δοκιμασίες από πλευράς της Γεωργίας», οι αναφορές στις «κοινές» δημοκρατικές αξίες της Ρωσίας και της Δύσης δεν μπόρεσαν να πείσουν τη ρωσική κοινή γνώμη για την «ειλικρίνεια της συνεργασίας».

Στις 11 Σεπτεμβρίου 2009 δημοσιεύθηκε άρθρο του Προέδρου Μεντβέντεφ, στο οποίο για πρώτη φορά διατυπώθηκε η θέση για εκσυγχρονισμό ως γενικό και μακροπρόθεσμο στόχο της ρωσικής πολιτικής. «Δεν είναι η νοσταλγία, που πρέπει να καθορίζει την εξωτερική μας πολιτική, αλλά οι στρατηγικοί μακροπρόθεσμοι στόχοι του εκσυγχρονισμού της Ρωσίας», αναφερόταν στο κείμενο⁵. Ο εκσυγχρονισμός της κοινωνίας και της δημοκρατίας είναι αδύνατος χωρίς τους πόρους του μεταβιομηχανικού συστήματος της οικονομίας, γι’ αυτό και την εναρμόνιση των σχέσεων της Ρωσίας με τις δυτικές δημοκρατίες ρεαλιστικά την ερμήνευε ως εργαλείο για την παροχή πρόσβασης στις χρηματοδοτικές και τεχνολογικές δυνατότητες των ξένων χωρών προς όφελος της βελτίωσης της ποιότητας ζωής των Ρώσων. Χρειάζονταν χρήματα και τεχνολογία από χώρες της Ευρώπη, της Αμερικής, της Ασίας. Αυτές οι χώρες, με τη σειρά τους, χρειάζονταν τους φυσικούς πόρους που διάθετε η Ρωσία.

Στις ομιλίες του Προέδρου και σε έγγραφα του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών προσδιοριζόταν η έννοια περί «των συμμαχιών εκσυγχρονισμού»⁶ με τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ε.Ε. ως σύνολο και τις ΗΠΑ, προσανατολισμένων στη συνεργασία προς το συμφέρον του εκσυγχρονισμού της Ρωσική Ομοσπονδία. Στις σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Ε.Ε. διατυπώθηκε η θέση για την «εταιρική σχέση για τον εκσυγχρονισμό». Ο Πρόεδρος πρότεινε διάταξη για τη δημιουργία μιας συνιστώσας καινοτομίας στις σχέσεις με την Κίνα, την Ινδία, τη Βραζιλία, τη Νότια Κορέα, τη Σιγκαπούρη, την Ιαπωνία, τον Καναδά, την Ουκρανία, το Καζακστάν και ορισμένες άλλες χώρες.

Η διάθεση της Ρωσίας να αποφεύγει την πολεμική κατά της Δύσης κατέστησε δυνατή την αποκατάσταση του διαλόγου με το ΝΑΤΟ. Το Φθινόπωρο 2010, ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ παρακολούθησε τη Σύνοδο του Συμβουλίου Ρωσίας-ΝΑΤΟ στη Λισαβόνα, κάτι που σηματοδότησε την επανέναρξη των επαφών σε ανώτατο επίπεδο με αυτόν τον Οργανισμό. Η ιδέα της αλληλεπίδρασης στην αντιπυραυλική άμυνα γεννήθηκε επίσης σ’ εκείνη τη Σύνοδο.

Μετά την επιστροφή του στη Μόσχα, ο Πρόεδρος ανακοίνωσε ότι εάν μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια η Ρωσία και το ΝΑΤΟ δεν καταφέρουν να καταλήξουν σε συμφωνία για την αντιπυραυλική άμυνα, καθώς επίσης και σε συμφωνία για τη δημιουργία κοινού μηχανισμού συνεργασίας, τότε θα ξεκινούσε ένα νέο στάδιο στην κούρσα των εξοπλισμών και τότε η Ρωσία θα είχε να αποφασίσει για την ανάπτυξη νέων όπλων κρούσης. Ο Μεντβέντεφ αναπαρήγαγε αυτή τη θέση κατά την Ομιλία του στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση⁷.

Στη Ρωσία άρχισαν να ωριμάζουν αντιλήψεις για την ανάγκη θεμελίωσης ανεξάρτητης εθνικής διπλωματίας. Όμως η ανάλυση των ρωσικών κειμένων, που εξέφραζαν εννοιολογικές προσεγγίσεις της εξωτερικής πολιτικής δεν επέτρεπε να γίνεται λόγος για ριζική αλλαγή στις προτεραιότητες της Ρωσίας. Συγκρίνοντας τον όγκο και το περιεχόμενο ομιλιών, προσφωνήσεων και ανασκοπήσεων σχετικά με τις σχέσεις της Ρωσίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες από τι μια και με την Κίνα, για παράδειγμα, από την άλλη, είναι δύσκολο να μην αντιληφθεί κάποιος ότι η Δύση παρέμεινε το κύριο θέμα στη σκέψη των Ρώσων ηγετών. Την ίδια στιγμή όμως, στη Ρωσία άρχισαν να γίνονται αναφορές για ασυμφωνία με τους δυτικούς εταίρους. Αυτό αντανακλούσε την επιθυμία της Μόσχας να επιτύχει την αναγνώριση του αναβαθμισμένου ρόλου της Ρωσίας στο πλέγμα των σχέσεων της με τη Δύση.

Στις 5 Φεβρουαρίου 2010, λαμβάνοντας υπόψη την διαφοροποιημένη κατάσταση στον τομέα της διεθνούς ασφάλειας, εγκρίθηκε το νέο Στρατιωτικό Δόγμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ενώ στις 26 Μαΐου του ίδιου έτους εμφανίστηκε ένα ανάλογο έγγραφο των ΗΠΑ – η Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ), στο οποίο για πρώτη φορά εισήχθη η έννοια «ήπια δύναμη». Η ΣΕΑ εφαρμόστηκε αμέσως στην πράξη στις χώρες της Αραβικής Ανατολής. Τον Μάρτιο 2011 ο αμερικανικός στρατός, βασιζόμενος στους πόρους του ΝΑΤΟ, εισέβαλε στη Λιβύη.

Για σχεδόν ένα χρόνο συνέχιζαν άκαρπες συνομιλίες για την αντιπυραυλική άμυνα, οι οποίες ξεκίνησαν στη σύνοδο κορυφής Ρωσίας-ΝΑΤΟ στη Λισαβόνα. Πληροφορίες όμως για τους αντίθετους στόχους των συν-ομιλούντων διέρρεαν στον Τύπο και από τις δύο πλευρές. Στις 4 Ιουλίου 2011 συγκλήθηκε στο Σότσι Σύνοδος του Συμβουλίου Ρωσίας-ΝΑΤΟ, η οποία δεν απέφερε συγκεκριμένα αποτελέσματα.

Τον Νοέμβριο 2011 ο Μεντβέντεφ ανακοίνωσε τον τερματισμό των διαπραγματεύσεων με τις ΗΠΑ για δημιουργία κοινού προγράμματος αντιπυραυλικής άμυνας. Σε απάντηση, οι ΗΠΑ ανακοίνωσαν ότι θα απαλλαγούν από υποχρεώσεις προς τη Ρωσία βάσει της Συνθήκης για τις Συμβατικές Ένοπλες Δυνάμεις στην Ευρώπη. Η ατμόσφαιρα θερμάνθηκε. Η σύνοδος του Συμβουλίου Ρωσίας-ΝΑΤΟ, που είχε προγραμματιστεί για τον Απρίλιο 2012 δεν πραγματοποιήθηκε, λόγω ασυμβατότητας των οδηγιών, που δόθηκαν για την αντιπυραυλική άμυνα.

Η κατάρρευση της πολιτικής «επαναφοράς» είχε αντίκτυπο όχι μόνο στη μελλοντική φύση των σχέσεων της Ρωσίας με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, αλλά είχε και μια σημαντική εσωτερική πολιτική συνέπεια. Αξιολογώντας τα γεγονότα στη Λιβύη, ο Πρωθυπουργός χαρακτήρισε ως «σταυροφορία» τις ενέργειες του ΝΑΤΟ, ενώ ο Πρόεδρος κήρυξε απαράδεκτες τέτοιες δηλώσεις και αποφάσισε να μην παρέμβει στη σύγκρουση για να διατηρήσει την πολιτική της «επαναφοράς» στις σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μπορεί να υποτεθεί ότι η διάσταση σε θέματα εξωτερικής πολιτικής ώθησε τότε τον Βλαντίμιρ Πούτιν να υποβάλει την υποψηφιότητά του στις επόμενες προεδρικές εκλογές.

Οι κατευθύνσεις εξωτερικής πολιτικής του 2013

Άρχισε μια σταδιακή υποβάθμιση των ρωσο-αμερικανικών σχέσεων – κυρώσεις σε σχέση με την υιοθέτηση του Νόμου περί Μαγνίτσκι του 2012 στις ΗΠΑ (νόμος, που ψηφίστηκε με πρωτοβουλία του Γουίλιαμ Μπρόουντερ τον Δεκέμβριο 2012, που καταργούσε την τροπολογία Τζάκσον-Βάνικ και επέβαλε προσωπικές κυρώσεις σ’ όσους θεωρούνταν υπεύθυνοι για παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου στη Ρωσία), την υπόθεση Έντβαρντ Σνόουντεν του 2013 κλπ. Η Ρωσία ολοένα και περισσότερο εναντιώνεται στη Δύση. Αυτό φάνηκε πιο ξεκάθαρα κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης στη Συρία. Η Ρωσία, έχοντας επίγνωση των αρνητικών συνεπειών της «Αραβικής Άνοιξης» στη Λιβύη, εμποδίζει τις προσπάθειες του ΝΑΤΟ να ανατρέψει τον Πρόεδρο της Συρίας Μπασάρ Αλ Άσαντ. Όλα αυτά τα γεγονότα και οι τάσεις ανάγκασαν τη ρωσική ηγεσία να προσαρμόσει τις προσεγγίσεις της στην εξωτερική της πολιτική. Έτσι, δημοσιεύεται ανανεωμένη εκδοχή της ΑΕΠ με ημερομηνία 12 Φεβρουαρίου 2013⁸, στη βάση της οποίας άρχισε να οικοδομείται όλη η πρακτική δράση των διπλωματών.

Για παράδειγμα, στις 18 Ιουνίου, ο Βλαντιμίρ Πούτιν συναντήθηκε με τον Μπαράκ Ομπάμα στο Λος Κάμπος (Μεξικό) κατά τη Σύνοδο Κορυφής των G20, ενώ τον Νοέμβριο διεξάχθηκαν οι προεδρικές εκλογές στις Ηνωμένες Πολιτείες, τις οποίες κέρδισε ο Ομπάμα για δεύτερη φορά. Στις 14 Απριλίου 2013 έφτασε στη Μόσχα ο Σύμβουλος Εθνικής Ασφάλειας του Προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Τομ Ντόνιλον, ο οποίος μετέφερε μήνυμα στον Ρώσο Πρόεδρο από τον Αμερικανό, ο οποίος πρότεινε την αναβίωση της συνεργασίας. Οι ρωσο-αμερικανικές συναντήσεις ξεκίνησαν στο περιθώριο της Συνόδου Κορυφής των G8 στο Λοχ-Έρνε τον Ιούνιο και της Συνόδου Κορυφής των G20 στην Αγία Πετρούπολη τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους.

Κύριο θέμα στην ατζέντα ήταν η κατάσταση στη Συρία. Σε μια συνάντηση Ρώσων και Αμερικανών συνομιλητών, έγιναν αλλαγές στο πρόγραμμα Ναν-Λούγκαρ, σύμφωνα με τις οποίες περιορίστηκαν ορισμένοι σκοποί, καθώς και η πρόσβαση αμερικανών επιθεωρητών σε ρωσικές εγκαταστάσεις. Εντούτοις η κατάσταση δεν βελτιώθηκε.

Στις 8 Αυγούστου 2013, οι Ηνωμένες Πολιτείες ακύρωσαν μια ήδη προγραμματισμένη επίσκεψη του Αμερικανού προέδρου στη Μόσχα. Ο λόγος της ακύρωσης ήταν η άρνηση της Ρωσίας να εκδώσει στις ΗΠΑ τον Έντουαρντ Σνόουντεν (πρώην υπάλληλο της CIA), που διέφυγε στη Ρωσία και κατηγορείτο από την αμερικανική πλευρά για χρήση απόρρητου υλικού. Στις 5 Σεπτεμβρίου 2013, κατά τη Σύνοδο Κορυφής των G20 στην Αγία Πετρούπολη δεν επετεύχθη ρωσο-αμερικανική συμφωνία για το συριακό ζήτημα.

Η Ρωσία και οι ΗΠΑ, η Μόσχα και οι Βρυξέλλες αρχίζουν να αντιμετωπίζουν η μία πλευρά την άλλη με δυσπιστία. Ούτε η ρωσική πλευρά ήταν διατιθεμένη να υποχωρήσει, ούτε η αμερικανική και ευρωπαϊκή πλευρά ήταν έτοιμες να τα παρατήσουν. Η μονομερής προσέγγιση της Ρωσίας με τη Δύση το 1992-2013 αντιμετώπισε «προσωρινές» αναστολές και τελικά έφτασε σε αδιέξοδο. Η οικοδόμηση ενός μονοπολικού κόσμου έδειξε επίσης την αναποτελεσματικότητα σε αυτήν την ιστορική περίοδο. Οι προσεγγίσεις της αμερικανικής, ευρωπαϊκής, κινεζικής και ρωσικής πλευράς είχαν γίνει πολύ διαφορετικές.

Οι σχέσεις μεταξύ Δύσης και Ρωσίας ιστορικά έχουν διέλθει μέσα από τρία κύρια στάδια:

• Προσπάθειες να διατηρηθεί η ΕΣΣΔ ως «βάση του σοσιαλισμού» – διαμόρφωση ενός διπολικού κόσμου («συγκρουσιακή σταθερότητα»),
• Επιθυμία να οικοδομηθεί ένας μονοπολικός κόσμος με τη συμμετοχή και της Ρωσίας (1991-2013),
• Αναπροσανατολισμός του ΟΗΕ προς τη δημιουργία ενός τριπολικού συστήματος λήψης αποφάσεων – Ηνωμένες Πολιτείες, Βρετανία, Γαλλία (δυτικό κέντρο), Ρωσία (ευρω-ασιατικό) και Κίνα (ανατολικό) (από το 2014).

Ταυτόχρονα η ρωσική ελίτ πάντα έθετε υπό το μικροσκόπιο της τους προσανατολισμούς ανάπτυξης της διεθνούς πολιτικής και καθόριζε τη θέση της Ρωσίας σ’ αυτήν ως ευρω-ασιατικό κράτος.

Τον Φεβρουάριο 2014 οργανώθηκε πραξικόπημα στο Κίεβο, η εξουσία πέρασε στα χέρια μιας κυβέρνησης, που ακολούθησε φιλοαμερικανική και φιλοευρωπαϊκή πολιτική. Ο Πρόεδρος της Ουκρανίας υποχρεωτικά εγκατέλειψε τη χώρα. Συνέπια του πραξικοπήματος εκείνου ήταν η αποχώρηση στην πράξη της περιοχής του Ντομπάς από την Ουκρανία, καθώς επίσης και η επανένωση της Κριμαίας με τη Ρωσία.

Οι ΗΠΑ και ο Καναδάς διαφώνησαν με μια τέτοια λύση, ενώ η Γαλλία και η Γερμανία προσπάθησαν να μεσολαβήσουν με στόχο να επιτευχθεί διευθέτηση της σύγκρουσης μεταξύ της Ουκρανίας και των Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονέσκ και Λουκάνσκ. Η κύρια συνισταμένη των διαπραγματεύσεων για οκτώ συναπτά χρόνια ήταν οι συμφωνίες του Μινσκ, τις οποίες συνομολόγησε η Ρωσία τον Σεπτέμβριο του 2014. Τον Φεβρουάριο του 2015 συμφωνήθηκε το Μινσκ-2 με τη συμμετοχή επίσης της Γερμανίας και της Γαλλίας. Αλλά οι επιτευχθείσες συμφωνίες αγνοήθηκαν από πλευράς Κιέβου και δεν τέθηκαν σε ισχύ. Ξεκίνησε μια περίοδος ταχείας αποστασιοποίησης της Μόσχας από την πολιτική συνεργασία με τις χώρες της Δύσης. Το ύφος τόσο στον ρωσικό, όσο και στον δυτικό τύπο άλλαξε, μετατρεπόμενο αμοιβαία σε ξένο και εχθρικό.

Στα τέλη του 2021, το καθεστώς του Κιέβου αύξησε τη στρατιωτική πίεση στη ΛΔ Ντονέσκ και τη ΛΔ Λουγκάνσκ, γεγονός που οδήγησε τελικά στην αναγνώριση των δύο δημοκρατιών από τη Ρωσία και στην απόφαση έναρξης μιας ρωσικής ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης στις 24 Φεβρουαρίου 2022.

Μαζί με τις Ηνωμένες Πολιτείες, την πολιτική της Ουκρανίας υποστήριξαν η Γερμανία, η Γαλλία, η Βρετανία, η Ιταλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ενώ από τις μη ευρωπαϊκές χώρες ο Καναδάς και η Ιαπωνία. Η ηγεσία του ΝΑΤΟ έχει λάβει επίσης μια επιθετική στάση κατά της Ρωσίας στο ουκρανικό ζήτημα. Το ΝΑΤΟ λειτουργεί ως «υπερασπιστής» των συμφερόντων της Ουκρανίας, η οποία όμως δεν είναι μέλος αυτού του οργανισμού. Σύμφωνα με το νόημα των γεγονότων, το Κίεβο θα έπρεπε να ενδιαφέρεται για την αποκατάσταση της ενότητας με τα νοτιοανατολικά εδάφη της Ουκρανίας, προκειμένου να αρθεί το εμπόδιο για την ένταξη στο ΝΑΤΟ.

Οι κατευθύνσεις εξωτερικής πολιτικής του 2016

Η ουκρανική κρίση, οι εξωτερικές συνέπειες της οποίας ήταν η αύξηση της πίεσης μέσον κυρώσεων από τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. κατά της Ρωσίας, προκάλεσε τα αντίμετρα «καθρέφτη» της Μόσχας, παγώνοντας τις μορφές διπλωματικής αλληλεπίδρασης μεταξύ Δύσης και Ρωσίας (η μετατροπή των G8 σε G7 λόγω της διακοπής της Συνόδου Κορυφής στο Σότσι, την αναστολή των εργασιών του Συμβουλίου Ρωσίας-ΝΑΤΟ και διαφόρων διαύλων διαλόγου Ρωσίας-Ε.Ε.), καθώς και περαιτέρω εδραίωση των προσπαθειών στην ευρωασιατική (για παράδειγμα, μέσω της δημιουργίας της ΕΑΕΕ το 2015) και ασιατική (ιδιαίτερα, μέσω της ρωσο-κινεζικής πολιτικής και οικονομικής προσέγγισης) κατεύθυνση της εξωτερικής πολιτικής. Υπό τις παρούσες συνθήκες, προέκυψε και πάλι η ανάγκη αναπροσαρμογής των προσεγγίσεων της εξωτερικής πολιτικής, που διατυπώθηκαν στην Αντίληψη Εξωτερικής Πολιτικής, εκδομένης στις 30 Νοεμβρίου 2016⁹, υιοθετημένη λίγες εβδομάδες μετά τη δημοσίευση των αποτελεσμάτων των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ, η οποία έγινε το πρώτο «μανιφέστο» εξωτερικής πολιτικής, παραβιάζοντας τη συνήθη παράδοση – προηγουμένως το βασικό κατευθυντήριο διπλωματικό έγγραφο δημοσιευόταν κατά κανόνα στην αρχή της προεδρικής θητείας του νέου Προέδρου της Ρωσίας (1993 – Μπ. Ν. Γιέλτσιν, το 2000 – Β. Β. Πούτιν, 2008 – Ντ. Α. Μεντβέντεφ, 2013 – εκ νέου Β. Β. Πούτιν).

Μεταξύ των σημαντικότερων διατάξεων αυτού του εγγράφου ήταν το καθήκον της μετατροπής της Ρωσίας σε ένα από τα κέντρα επιρροής της παγκόσμιας πολιτικής (σημείο 3-γ). Τονιζόταν επίσης η ανάγκη οικοδόμησης ενός κράτους δικαίου, που θα έφερνε στο προσκήνιο την ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών. Δόθηκε προσοχή στην ενίσχυση της ρωσικής γλώσσας και της θέσης των Ρωσόφωνων, παρέχοντας αληθείς και ενημερωμένες πληροφορίες για τα γεγονότα, που συμβαίνουν στη χώρα και τον κόσμο και για τις τάσεις ανάπτυξης. «Ο σύγχρονος κόσμος διέρχεται μια περίοδο βαθιών αλλαγών, η ουσία των οποίων βρίσκεται στη διαμόρφωση ενός πολυκεντρικού διεθνούς συστήματος. Η δομή των διεθνών σχέσεων συνεχίζει να γίνεται πιο περίπλοκη. Ως αποτέλεσμα της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης, αναδύονται νέα κέντρα οικονομικής και πολιτικής επιρροής. Προκύπτει μια διασπορά του παγκόσμιου δυναμικού δύναμης και ανάπτυξης, μετατοπιζόμενο στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού. Οι δυνατότητες της ιστορικής Δύσης να κυριαρχήσει στην παγκόσμια οικονομία και πολιτική συρρικνώνονται», σημείωνε η νέα έκδοση του ΑΕΠ (σημείο 4).

Από το 2014 η διαδικασία προσέγγισης μεταξύ Ρωσίας και Κίνας επιταχύνθηκε¹⁰ και οι δύο χώρες άρχισαν να εργάζονται πιο ενεργά για να μετατρέψουν την «Ομάδα των Πέντε» (BRICS – Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) σε μια πλατφόρμα συντονισμού του οικονομικού προγράμματος «μη Δύση».

Το τριπολικό σύστημα λήψης αποφάσεων στον ΟΗΕ θα παραμείνει το κύριο πλεονέκτημα της παγκόσμιας εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας. Μια «βολική» πολιτική ως προς αυτό μπορεί να είναι η πορεία της Μόσχας «στο ενδιάμεσο» – μεταξύ δυτικού και ανατολικού προσανατολισμού.

Το νόημα των προσπαθειών της Ρωσίας να αλλάξει την παγκόσμια τάξη σημαίνει απόρριψη των «σοβιετικών σοσιαλιστικών» παραδόσεων ως χώρας του «παγκόσμιου προλεταριακού διεθνισμού». Την περίοδο 1992 – 2013, η ρωσική πλευρά προσπαθούσε να οικοδομήσει μια παγκόσμια μονοπολικότητα, εγκαταλείποντας τη «σοβιετική» πολιτική. Αυτό συνοδευόταν από τη σχηματοποίηση διακηρύξεων ως εγγράφων στο φιλελεύθερο-δημοκρατικό πνεύμα της Δύσης. Αλλά με το τέλος αυτής της περιόδου, προέκυψε μια αντίθετη τάση, όπου θέτει το καθήκον της επικαιροποίησης της ερμηνείας αναφορικά με τη θέση της Ρωσίας ως μεγάλης παγκόσμιας δύναμης. Υπήρξε μια αναβίωση του ιστορικού και πολιτικού προφίλ της Ρωσίας ως ευρωπαϊκή-ασιατική παγκόσμια δύναμη.

Οι επικείμενες κατευθύνσεις της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής του 2022

Το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 2010 αποδείχτηκε μεστό ποικίλων γεγονότων τόσο διεθνών (το σκάνδαλο γύρω από την αναπόδεικτη παρέμβαση της Ρωσίας στις εκλογές των ΗΠΑ, η κατάσταση στη Βενεζουέλα (2019), τη Λευκορωσία (2020) και το Καζακστάν (2022), η ανάπτυξη της πανδημία του COVID -19 κ.ά.), όσο και εσωτερικών (επανεκλογή του Β. Β. Πούτιν το 2018, υιοθέτηση τροποποιήσεων στο Σύνταγμα (2020) κ.λπ.), που είναι πολύ λογικό το γεγονός ότι στις αρχές του 2022 υπήρξε ανάγκη δημιουργίας και δημοσίευσης μιας ενημερωμένης έκδοσης της ΑΕΠ, ώστε να αντικατοπτρίζει όλες τις αλλαγές που είχαν πραγματοποιηθεί. Δεδομένου ότι η δομή αυτού του βασικού διπλωματικού εγγράφου παραμένει αμετάβλητη από το 2000, οι κύριες τροποποιήσεις θα έχουν μάλλον ουσιαστικό χαρακτήρα, επομένως το σύνολο των εργαλείων και των μεθόδων, χρησιμοποιούμενων από το κράτος για την προώθηση των συμφερόντων του θα διαφοροποιείται συνεχώς¹¹. Όπως και στην περίπτωση με την υιοθέτηση της ΑΕΠ του 2013, πολλές προκλήσεις απαιτούν επικαιροποίηση των στρατηγικών προσεγγίσεων, επειδή οι προκλήσεις διαμορφώνονται γρηγορότερα από τα έγγραφα, που συμπληρώνουν την ΑΕΠ, καλούμενα να καθορίζουν τις κύριες συνταγές για την αντιμετώπισή τους¹².

Ως αποτέλεσμα αυτής της ιδιαιτερότητας όσον αφορά την εννοιολόγηση των εθνικών δογμάτων εξωτερικής πολιτικής, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι στην επόμενη έκδοση της ΑΕΠ, πιθανότατα, θα δοθεί μεγαλύτερη προσοχή σε ζητήματα περιβαλλοντικής ασφάλειας της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν σε ομιλίες του έχει επανειλημμένα επιστήσει την προσοχή σε ορισμένες πτυχές των περιβαλλοντικών προκλήσεων – τις αρνητικές συνέπειες της υπερθέρμανσης του πλανήτη, τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και την ανάγκη ανάπτυξης της διεθνούς συνεργασίας στον τομέα της οικολογίας και της προστασίας του περιβάλλοντος.

Ο κύριος συντονιστικός μηχανισμός για τη ρύθμιση των διεθνών σχέσεων θα πρέπει να παραμείνουν τα Ηνωμένα Έθνη, τα οποία είναι και η μοναδική πλατφόρμα που κατέχει μοναδική διεθνή νομιμότητα. Η Ρωσία υποστηρίζει ενεργά την αύξηση της αποτελεσματικότητας των δραστηριοτήτων του Συμβουλίου Ασφαλείας, καθώς και άλλων διεθνών οργανισμών όπως οι BRICS, η ΟΣΣ (Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης) και ο ΟΑΣΕ.

Όσον αφορά την περαιτέρω απόκρουση των προκλήσεων και των απειλών για τη στρατιωτική ασφάλεια της Ρωσικής Ομοσπονδίας, μπορεί επίσης να γίνει μια ορισμένη προς το παρόν πρόβλεψη ότι η Ρωσία θα συνεχίσει να επιμένει στην επίλυση του ζητήματος για τον έλεγχο και τη μείωση των εξοπλισμών. Οι προκλήσεις και οι απειλές της νέας βιολογικής ασφάλειας της Ρωσικής Ομοσπονδίας δεν θα παραμείνουν αμνημόνευτες – είναι απαραίτητο να αντικατοπτρίζονται οι κατευθύνσεις πολιτικής στον τομέα της αντιμετώπισης της πανδημίας και των συνεπειών της. Για αυτό, είναι επιτακτική ανάγκη η ανάπτυξη της διεθνούς συνεργασίας στον τομέα της υγειονομικής και επιδημιολογικής ασφάλειας, με ιδιαίτερη προσοχή στην περαιτέρω διεύρυνση των δεσμών με τα πλησιέστερα γειτονικά κράτη – μέλη της ΚΑΚ (Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών) και του ΟΣΣΑ (Οργανισμός Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας).

Η ανάπτυξη μέτρων για την αντιμετώπιση προκλήσεων και απειλών στον τομέα της ασφάλειας των πληροφοριών θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ιδιαιτερότητα των τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνιών – τη δυναμική τους ανάπτυξη (με αποτέλεσμα να παρατηρείται όχι μόνο ποσοτική, αλλά και ποιοτική αύξηση των απειλών στον χώρο της πληροφορικής), τη δυνατότητα της ανώνυμης χρήσης για την υλοποίηση κακόβουλων δραστηριοτήτων και της καθολικής προσβασιμότητας (συμπεριλαμβανομένων αδίστακτων υποκείμενων των διεθνών σχέσεων).

Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί σε θέματα διεθνούς ανθρωπιστικής συνεργασίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στην Ομιλία του στην Ομοσπονδιακή Συνέλευση το 2021, ο Πρόεδρος καθόρισε τη «διαφύλαξη του λαού της Ρωσίας» ως την υψηλότερη εθνική προτεραιότητα¹³.

Ως εκ τούτου, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη υποστήριξη στη ρωσική γλώσσα ως γλώσσας διεθνούς επικοινωνίας και μιας από τις επίσημες γλώσσες του ΟΗΕ, στη διαμόρφωση μιας θετικής εικόνας της Ρωσίας μέσω της προώθησης εγχώριων επιτευγμάτων σε διάφορους τομείς της ζωής και της ανάπτυξης της διπλωματίας στον τομέα του αθλητισμού, του πολιτισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Για να επιτευχθούν όμως αυτά είναι απαραίτητο να ενταθούν οι τομείς της πληροφόρησης και διευκρίνησης, παρέχοντας στη κοινή γνώμη του εξωτερικού αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τις προσεγγίσεις της Ρωσίας σε βασικά ζητήματα της διεθνούς ατζέντας.

Μιλώντας σε μια διευρυμένη συνεδρία της κολεχτίβας του Υπουργείου Εξωτερικών στις 18 Νοεμβρίου 202114, ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ανέφερε ότι συγκεκριμένοι τομείς των δραστηριοτήτων της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας στις δύσκολες πραγματικότητες της διεθνούς κατάστασης θα καθοριστούν στη νέα έκδοση της Αντίληψης Εξωτερικής Πολιτικής της χώρας, που θα αποτελεί τον «Οδικό Χάρτη» για το Υπουργείο Εξωτερικών και άλλα υπουργεία και υπηρεσίες.

Τέλος, η διπλωματική αναγνώριση των Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονέσκ και του Λουγκάνσκ και η επακόλουθη έναρξη της ειδικής επιχείρησης για την υπεράσπιση του Ντομπάς στις 24 Φεβρουαρίου 2022, όχι μόνο ήταν μια αναγκαστική αντίδραση στη σταδιακή υποβάθμιση της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας, αλλά στην πραγματικότητα λειτούργησε ως πραγματικό ορόσημο στην πρόσφατη ιστορία της Ρωσίας, που οδήγησε σε τεκτονικές αλλαγές τόσο στην εσωτερική πολιτική της χώρας, όσο και σε ολόκληρο το σύστημα των σύγχρονων διεθνών σχέσεων. 

 

---

¹ Κρατικό Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Μόσχας του Υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας

³ Συνέντευξη Τύπου του Προέδρου της Ρωσίας. 18 Μαΐου 2011 // http://www.kremlin.ru/transpripts/11259/work

⁴ Συνέντευξη με τον Ντμίτρι Μεντβέντεφ σε ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια. 31 Αυγούστου 2008 // http://www.kremlin.ru/events/president/news/1276

⁵ «Ρωσία, εμπρός!» Άρθρο του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας Ντ. Α. Μεντβέντεφ // http://www.kremlin.ru/events/president/news/5413

⁶ Ομιλία του Ντ. Μεντβέντεφ σε συνάντηση με Ρώσους πρεσβευτές και μόνιμους εκπροσώπους σε διεθνείς οργανισμούς. 12 Ιουλίου 2010 // http://www.kremlin.ru/events/president/news/8323

⁷ Μήνυμα του Προέδρου προς την Ομοσπονδιακή Συνέλευση. 30 Νοεμβρίου 2010 //http://www.kremlin.ru/events/president/news/9637

⁸ Αντίληψη εξωτερικής πολιτικής 2013 (εγκρίθηκε από τον Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας Β. Β. Πούτιν στις 12 Φεβρουαρίου 2013) // http://static.kremlin.ru/media/events/files/41d447a0ce9f5a96bdc3.pdf

⁹ Αντίληψη εξωτερικής πολιτικής 2016 (εγκρίθηκε από τον Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας Β. Β. Πούτιν στις 30 Νοεμβρίου 2016) // http://www.mid.ru/ru/foreign_policy/official_documents/-/asset_publisher/CptICkB6BZ29/content/id /2542248

¹⁰ Μπογκατούρωφ Α. Ντ. Κινεζική οπτική γωνιά στη διαχείριση παγκόσμιων συστημάτων // Polis. 2019. Νο. 5.

¹¹ Διάταγμα του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας της 2ας Ιουλίου 2021 Αρ. 400 «Σχετικά με τη Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας της Ρωσικής Ομοσπονδίας» // URL: http://www.consultant.ru/document/cons_doc.

¹² Διάταγμα του Προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας της 12ης Απριλίου 2021 αριθ. 213 «Σχετικά με την έγκριση των βασικών αρχών της κρατικής πολιτικής της Ρωσικής Ομοσπονδίας στον τομέα της διεθνούς ασφάλειας πληροφοριών» // URL: http://kremlin.ru/acts/news/65350.

¹³ Μήνυμα του Προέδρου προς την Ομοσπονδιακή Συνέλευση 21 Απριλίου 2021 //http://kremlin.ru/events/president/news/65418.