Ο Ρολάνδος Κατσιαούνης¹ η φωνή των λαϊκών στρωμάτων στην Ιστορία² | Δέκα χρόνια από το θάνατο του μεγάλου Μαρξιστή Ιστορικού
Ρολάνδος Κατσιαούνης,
4 Φεβρουαρίου 1954 – 30 Ιουνίου 2014
του Μιχάλη Ν. Μιχαήλ, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Κύπρου
Μια ομιλία για έναν ιστορικό, και κυρίως για έναν ιστορικό που όλοι και όλες μας γνωρίσαμε είτε μέσα από το έργο του είτε και προσωπικά, είναι πάντοτε μια υπόθεση δύσκολη. Ο μεγάλος κίνδυνος είναι να μην μπορέσεις να τοποθετήσεις το έργο του ιστορικού σε ένα πλαίσιο και να τον αδικήσεις, είτε γιατί δεν κατάλαβες ποιο ήταν το επίκεντρο των ερευνητικών και συγγραφικών του ενδιαφερόντων, είτε γιατί διαβάζεις το έργο του μέσα από τον δικό σου φακό, την δική σου πρόσληψη της Ιστορίας.
Ωστόσο, στην περίπτωση του Ρολάνδου Κατσιαούνη, αυτή η ομιλία καθίσταται πιο εύκολη εξαιτίας του ότι ο ίδιος ο Ρολάνδος Κατσιαούνης, η ζωή του, το έργο του, ήταν πάντοτε τοποθετημένα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Αυτό της Αριστεράς σε ότι αφορά τη δράση του, αυτό του μαρξισμού σε ότι αφορά το έργο του.
Και στα δύο, επίκεντρο μελέτης και αναφοράς του, ήταν οι εργάτες, οι αγρότες, οι μικροί έμποροι, η μεγάλη μάζα του πληθυσμού που σε ότι αφορά την περίπτωση της Κύπρου, απέκτησε φωνή στην Ιστορία χάρη στο έργο του.
Όπως ο ίδιος σημειώνει στο έργο του για τον κόσμο της Εργασίας, την Κοινωνία και την Πολιτική στην Κύπρο στο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα:
Στην ιστορία της Κύπρου, η μάζα των απλών ανθρώπων, των οποίων η φωνή σπάνια ακουγόταν στη ρητορική των πολιτικών, ή στα κηρύγματα των δασκάλων, έτεινε να αγνοείται ως ανεξάρτητη οντότητα και να παρουσιάζεται σύμφωνα με τις απόψεις ή τα συμφέροντα είτε των ηγετών τους είτε των εχθρών τους. Η μελέτη λοιπόν επιχειρεί να φέρει στο προσκήνιο τα στοιχεία που απαρτίζουν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα της Κύπρου: τους αγρότες, εμπόρους και εργάτες, ως κοινωνικές ομάδες με τη δική τους ταυτότητα, συμφέροντα και επιδιώξεις.
Ο Ρολάνδος γεννήθηκε στην Αμμόχωστο τον Φεβρουάριο του 1954 σε μια οικογένεια όπου διακρινόταν για την δράση της στην Αριστερά. Ο θείος του, Χρίστος Κατσιαούνης ήταν ηγετικό στέλεχος του ΚΚΚ και στη συνέχεια του ΑΚΕΛ, ενώ ήταν ένας από τα έντεκα μέλη της ΚΕ του ΑΚΕΛ που κατατάγηκε εθελοντικά στον στρατό και πολέμησε κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου τον φασισμό. Ο πατέρας του, Λοΐζος Κατσιαούνης, στέλεχος κι αυτός του ΚΚΚ και στη συνέχεια του ΑΚΕΛ. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο Ρολάνδος από νεαρή ηλικία εντάχθηκε στο Λαϊκό Κίνημα και ήταν σε επαφή με τους ανθρώπους του μόχθου και της εργασίας. Και σε αυτό τον κόσμο παρέμεινε πιστός, τόσο σε ότι αφορά τη δράση του ως μέλος του ΑΚΕΛ, όσο και σε ότι αφορά το έργο του σε σχέση με την ιστορία της Κύπρου. Πιστός στο να δίνει φωνή σε αυτούς που η κυρίαρχη ιστοριογραφία μονίμως και σκοπίμως αγνοούσε.
Οι πανεπιστημιακές του σπουδές σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο ήταν στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου ενώ έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο από το ίδιο Πανεπιστήμιο τον Αύγουστο του 1996 με τη βραβευμένη το 1998 ως την καλύτερη διατριβή στη Βρετανία στον τομέα των Ελληνικών Σπουδών. Στη διατριβή του, πρόδρομος της έκδοσής του αγγλικού βιβλίου του Εργασία, Κοινωνία και Πολιτική στην Κύπρου κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του δέκατου ένατου αιώνα, ο Ρολάνδος μελέτησε την πολιτική κατάσταση και ιδεολογία των λαϊκών στρωμάτων στην Κύπρο κατά τη συγκεκριμένη περίοδο όπου το Παλαιό Καθεστώς αποσυντίθετο και μέσα από μία αριστοτεχνική σύνθεση ανέλυσε τις προϋποθέσεις που επέτρεψαν την εξάπλωση του Ελληνικού εθνικισμού στο νησί.
Όπως σημειώνει και ο Νίκος Τριμικλινιώτης σε ένα σύντομο αφιέρωμά του, ήταν εμφανές ότι ο Κατσιαούνης ήταν βαθιά επηρεασμένος από τα έργα Βρετανών ιστορικών όπως του Edward P.Thomson και του Eric Hobsbawm και από το πρώτο του βιβλίο άλλαξε τον τρόπο πρόσληψης της ιστορίας της Κύπρου, η οποία αναδεικνυόταν πια ως προϊόν κοινωνικής πάλης. Μιας πάλης που βασιζόταν στις πραγματικότητες σε σχέση με τη ζωή της μεγάλης μάζας που κινεί την ιστορία, του λαού δηλαδή. Μιας πάλης που επιβεβαιώνει τον Μαρξ όταν σημείωνε ότι δεν καθορίζει η συνείδηση τη ζωή, αλλά η ζωή καθορίζει τη συνείδηση.
Η συνέχεια στο έργο του για την ιστορία της Κύπρου όχι μόνο τον δέκατο ένατο αιώνα αλλά και τον εξίσου δύσκολο εικοστό αιώνα, και πάλι πρωτότυπη αλλά και ουσιαστική. Η έρευνά του για την περίοδο της Διασκεπτικής καλύπτει μια μεγάλη ιστορική περίοδο η οποία αρχίζει με την εγκατάσταση της βρετανικής διοίκησης στο νησί και φθάνει μέχρι και τη Διασκεπτική. Εξετάζει το ζήτημα της παραχώρησης αποικιακού Συντάγματος στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, των σχέσεων Ελλάδας και Βρετανίας και κυρίως στο πλαίσιο του φόβου για ενδεχόμενη παρουσία της Αριστεράς σε οποιουσδήποτε κοινοβουλευτικούς θεσμούς.
Μια άλλη ουσιαστική διάσταση του έργου του Ρολάνδου Κατσιαούνη είναι πολύ εύκολο να γίνει κατανοητή μόνο αν κανείς κατανοήσει την ιστορία του εθνικισμού στην Κύπρο, την σύνδεσή του με την εκκλησιαστική εξουσία, τον πολιτισμό της βίας αλλά και την προσπάθεια περιορισμού του λαού από την εξουσία. Απέναντι σε στερεότυπα που ο εθνικισμός έφτιαξε, αναπαρήγαγε και κατάφερε να εμπεδώσει στην Κύπρο, ο Ρολάνδος αναδείκνυε με τη δουλειά του, τους μύθους της εθνικιστικής και κυρίαρχης ιστοριογραφίας για την Κύπρο, μύθοι οι οποίοι κατέρρεαν κάτω από το βάρος της αρχειακής τεκμηρίωσης για την οποία πάντα διακρινόταν το έργο του.
Οι απίστευτες του γνώσεις γύρω από αρχειακές πηγές και πληροφορίες, η ικανότητα του να συνθέτει όλες αυτές τις πληροφορίες και να παρουσιάζει τις πραγματικότητες που διέλυαν τους μύθους της εθνικιστικής ιστοριογραφίας, κατέστησαν τον ιστορικό Κατσιαούνη τον μεγάλο εχθρό των εθνικιστών. Και σε ένα τέτοιο πλαίσιο που θύμιζε περισσότερο τον αντικομμουνισμό της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου στην Κύπρο, παρά τον 21ο ήδη αιώνα, ο ιστορικός που έθεσε τις βάσεις για μια κοινωνική και οικονομική ιστορία της Κύπρου, πολεμήθηκε και όπως όλοι γνωρίζουμε, αδικήθηκε, κυρίως σε ότι αφορά την πανεπιστημιακή του προοπτική. Μια αδικία που δεν μπορεί παρά να συνδέεται με το έργο του και τη φωνή που προσπάθησε να δώσει σε όλους τους καταπιεσμένους αυτού του τόπου.
Με αυτές τις λίγες σκέψεις για έναν μεγάλο ιστορικό το έργο του οποίου θα διαβάζουμε για πολλές δεκαετίες ακόμα, θα ήθελα να συγχαρώ τον Προμηθέα για την πρωτοβουλία να μεταφραστεί το βιβλίο του Ρολάνδου Κατσιαούνη στα Ελληνικά, αλλά και την προσβασιμότητα που έδωσε σε όλους στο Αρχείο του. Η μεγαλύτερη τιμή που μπορούμε να αποδώσουμε στον ιστορικό Ρολάνδο Κατσιαούνη είναι η συνέχιση της συγγραφής της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας της Κύπρου, μακριά από τα στερεότυπα και τους μύθους της εθνικιστικής ανάγνωσης του παρελθόντος μας
1 Ρολάνδος Κατσιαούνης, 1954 – 2014, Μαρξιστής Ιστορικός, Μέλος Κ.Ε. ΑΚΕΛ, Ιδρυτικό μέλος του Ινστιτούτου Ερευνών Προμηθέας
2 Ομιλία στο επιστημονικό συνέδριο 50 Χρόνια από το Πραξικόπημα και την Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο, Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας, 28-29 Ιουνίου 2024
Παρακολουθείστε την ομιλία του Ρίτσαρντ Κλογκ και Μιχάλη Ν. Μιχαήλ στο επιστημονικό συνέδριο 50 Χρόνια από το Πραξικόπημα και την Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο, Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας, 28-29 Ιουνίου 2024.