Είναι η «τεχνητή νοημοσύνη» απειλή ή υπόσχεση;¹
Ο αντίκτυπος της τεχνητής νοημοσύνης εξαρτάται από το ποιος την ελέγχει και για ποιο σκοπό, υποστηρίζει το Marx Memorial Library
Η δημόσια συζήτηση για τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης (AI) συνήθως κινείται ανάμεσα σε ουτοπικά και δυστοπικά σενάρια. Θα μπορούσε η τεχνητή νοημοσύνη να μας οδηγήσει σε έναν ευτυχή μετακαπιταλιστικό παράδεισο – ίσως σε έναν «πλήρως αυτοματοποιημένο κομμουνισμό πολυτέλειας» – ή σε έναν εφιαλτικό «τεχνοφεουδαλισμό»; Η απάντηση, φυσικά, είναι ότι πιθανότατα δεν θα συμβεί τίποτα από τα δύο (αν και, ναι, ο καπιταλισμός θα μπορούσε να γίνει ακόμη χειρότερος).
Αντίθετα, η πολιτική συζήτηση επικεντρώνεται στις πιθανές αντιδράσεις: εκπαίδευση, επανακατάρτιση, την ανάγκη να διατηρηθεί η ανταγωνιστικότητα μέσω της άρσης εμποδίων στην υιοθέτηση της τεχνητής νοημοσύνης, και γενικές προτροπές ότι «πρέπει να διασφαλίσουμε πως τα οφέλη θα αξιοποιηθούν» (συχνά με την προσθήκη του «και να μοιραστούν δίκαια»).
Η πολυσυζητημένη Σύνοδος Κορυφής για την Τεχνητή Νοημοσύνη του Ρίσι Σούνακ, τον Νοέμβριο του 2023 στο Μπλέτσλεϊ Παρκ (κάποτε το άκρως απόρρητο κέντρο αποκωδικοποίησης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου), ήταν μια φιλική κουβέντα ανάμεσα σε εκπροσώπους από 28 χώρες και τις μεγαλύτερες τεχνολογικές εταιρείες, με εξέχουσα παρουσία του Έλον Μασκ. Το μόνο που παρήγαγε ήταν ένα αόριστο κοινό ανακοινωθέν που προειδοποιούσε για τους κινδύνους από τα λεγόμενα «οριακά» μοντέλα τεχνητής νοημοσύνης, καλώντας για έναν «παγκόσμιο διάλογο χωρίς αποκλεισμούς» και μια (εντελώς εθελοντική) συμφωνία για δοκιμές ασφαλείας.
Ωστόσο, η τεχνολογία δεν είναι αυτόνομη. Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, εισάγεται κυρίως για λόγους κέρδους ή ελέγχου – συνήθως και τα δύο. Στην ιστορία της τεχνολογίας, όπως και στην πληροφορική, η αντικατάσταση, η τυποποίηση και η ρύθμιση της ανθρώπινης εργασίας υπήρξαν οι κύριες κινητήριες δυνάμεις για την καινοτομία.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο υπογράμμισαν τον δυναμισμό της τεχνολογίας υπό το καπιταλιστικό σύστημα. Η συνεχής «επαναστατικοποίηση των μέσων παραγωγής», έγραφαν, προκαλεί αλλαγές στη φύση της παραγωγής, αποσταθεροποιώντας τα πάντα.
Στα χειρόγραφά του, τα οποία προετοίμαζαν το έργο του Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας (1859) και το Κεφάλαιο (1867), ο Μαρξ έκανε την προφητική παρατήρηση ότι, μέσα στον καπιταλισμό, η τεχνολογία θα κορυφωθεί σε ένα «αυτόματο σύστημα μηχανών […] που τίθεται σε κίνηση από ένα αυτοματοποιημένο όργανο, μια κινούμενη δύναμη που κινεί τον εαυτό της, αυτό το ρομπότ που αποτελείται από πολυάριθμα μηχανικά και διανοητικά όργανα, έτσι ώστε οι ίδιοι οι εργάτες να είναι απλώς οι συνειδητοί σύνδεσμοι του».
Ο Μαρξ φυσικά δεν είχε γνωρίσει ποτέ υπολογιστή, αλλά γνώριζε – και είχε επηρεαστεί από – το πρωτοποριακό έργο του Τσαρλς Μπάμπατζ και της Άντα Λάβλεϊς. Οι δύο αυτοί επιστήμονες, δημιουργοί της «μηχανής διαφορών» (πρόδρομος των αριθμομηχανών) και της αναλυτικής μηχανής (πρώτος ψηφιακός υπολογιστής), χρησιμοποίησαν τις ίδιες αρχές που κρύβονταν πίσω από τον αργαλειό Jacquard, ο οποίος με διάτρητες κάρτες προγραμμάτιζε περίπλοκα σχέδια σε υφαντά.
Ο Μαρξ έγραφε πρωτίστως για φυσικές μηχανές που παρήγαγαν εμπορεύματα σε εργοστάσια – προϊόντα που προηγουμένως παράγονταν με το χέρι, κυρίως σε οικοτεχνίες. Ωστόσο, η ανάλυσή του ισχύει εξίσου για την επεξεργασία πληροφοριών.
Όπως παρατήρησε ο πρώην διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας, Μαρκ Κάρνεϊ:
«Αν αντικαταστήσετε τους υφαντουργικούς μύλους με ψηφιακές πλατφόρμες, τις ατμομηχανές με μηχανική μάθηση, και την τηλεγραφία με το Twitter, έχετε ακριβώς την ίδια δυναμική που υπήρχε πριν από 150 χρόνια, όταν ο Καρλ Μαρξ έγραφε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο στο αναγνωστήριο των Βρετανικών Βιβλιοθηκών». Παρότι ο Κάρνεϊ δεν είναι μαρξιστής, τόσο αυτός όσο και άλλοι αναγνωρίζουν στοιχεία των γραφομένων του Μαρξ και του Ένγκελς για τον αυτοματισμό και τις αντιφάσεις του στον καπιταλισμό.
Πιο πρόσφατα, η ταχύτατη εξέλιξη της υπολογιστικής δύναμης έχει οδηγήσει στην εμφάνιση της «βαθιάς μάθησης». Πρόκειται για τεχνολογία που βασίζεται σε μεγάλα δίκτυα τεχνητών νευρώνων, σχεδιασμένων να μιμούνται τις βασικές λειτουργίες της βιολογικής νοημοσύνης. Αυτά τα δίκτυα μαθαίνουν σύνθετες δομές και μοτίβα από ακατέργαστα δεδομένα.
Παραδείγματα περιλαμβάνουν:
- συστήματα αναγνώρισης προσώπου,
- το Deep Mind της Google, που «μαθαίνει» να παίζει βιντεοπαιχνίδια βασιζόμενο μόνο στα δεδομένα της οθόνης,
- τη χρήση «μεγάλων δεδομένων» στην υγειονομική περίθαλψη,
- και τις αυτοματοποιημένες συναλλαγές υψηλής συχνότητας στις χρηματοπιστωτικές αγορές.
Ένα σύστημα που έχει τραβήξει την προσοχή πρόσφατα είναι το ChatGPT, ένα chatbot που ανέπτυξε η OpenAI και παρουσιάστηκε τον Νοέμβριο του 2022. Το ChatGPT μπορεί να αλληλεπιδρά με τους χρήστες σε συνομιλιακή μορφή, απαντώντας σε ερωτήσεις, παραδεχόμενο λάθη και απορρίπτοντας ακατάλληλα αιτήματα. Το ChatGPT και ο ανταγωνιστής του, το Google Bard, είναι ίσως ό,τι πιο κοντινό έχουμε δει ως τώρα στην προσέγγιση του «τεστ Turing» – δηλαδή τη δυνατότητα μιας μηχανής να μιμηθεί ανθρώπινη συμπεριφορά με τρόπο που να μην είναι άμεσα διακριτός.
Με άλλα λόγια, η τεχνητή νοημοσύνη έχει φέρει μια νέα μορφή «ψηφιακού τεϋλορισμού». Πρόκειται για μια «επιστημονική διαχείριση» που διαπερνά όλη την εφοδιαστική αλυσίδα – από την παραγωγή ως την κατανάλωση – επηρεάζοντας άμεσα τον καθένα μας. Όπως τόνιζε ο Μαρξ, δεν υπάρχει τίποτα «αναπόφευκτο» στις εφαρμογές της τεχνολογίας ή στις συνέπειές τους. Κάθε τεχνολογική επιλογή προϋποθέτει συγκεκριμένες αποφάσεις και, όπου υπάρχουν αποφάσεις, υπάρχουν και εναλλακτικές.
Ωστόσο, η έννοια της «τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης» απομακρύνει τον όρο «επανάσταση» από την ουσιαστική μαρξιστική του σημασία: τη μεταβίβαση της εξουσίας από μια τάξη σε μια άλλη.
Στο πλαίσιο του καπιταλισμού, ο Μαρξ έβλεπε την τεχνολογία όχι μόνο ως μέσο αύξησης των κερδών, αλλά και ως εργαλείο ελέγχου. Έλεγχος τόσο στον εργάτη όσο και στην ίδια τη διαδικασία της εργασίας, μέσω της απομάκρυνσης του ανθρώπινου παράγοντα από τον παραγωγικό κύκλο.
Ο Μαρξ έγραφε χαρακτηριστικά:
«Τα μηχανήματα δεν λειτουργούν απλώς ως ανώτεροι ανταγωνιστές του εργάτη, πάντα έτοιμα να τον καταστήσουν περιττό. Είναι μια δύναμη εχθρική προς αυτόν, και το κεφάλαιο διακηρύσσει αυτό το γεγονός ανοιχτά και σκόπιμα, κάνοντας χρήση αυτής της δύναμης».
Σήμερα, οι εφαρμογές κυμαίνονται από τη ρομποτική συγκόλληση και τις αυτοματοποιημένες ταμειακές μηχανές έως τη δημοσιογραφία, τη λογιστική και τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες. Για τον Μαρξ, η τεχνολογία αποτελούσε «το πιο ισχυρό όπλο για την καταστολή των απεργιών, αυτών των περιοδικών εξεγέρσεων της εργατικής τάξης ενάντια στην απολυταρχία του κεφαλαίου».
Η τεχνολογία, όμως, δεν ελέγχει μόνο τον εργάτη. Επεκτείνεται στον έλεγχο του καταναλωτή, μέσω πιστωτικών καρτών, διαφημίσεων που βασίζονται σε προηγούμενες αγοραστικές συνήθειες και άλλες μορφές παρακολούθησης. Επιπλέον, η τεχνολογία ενσωματώνει νέα εργαλεία κοινωνικής επιτήρησης και καταστολής – καθώς και πολέμου. Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης κινείται κυρίως στον τομέα των νέων τεχνολογιών επιτήρησης και στρατιωτικής χρήσης. Η σύγχρονη συζήτηση για την τεχνητή νοημοσύνη αναδεικνύει τις έντονες αντιθέσεις ανάμεσα σε αυτό που είναι και σε αυτό που θα μπορούσε να είναι. Ο Μαρξ υποστήριξε ότι, σε ένα σοσιαλιστικό σύστημα, η τεχνολογία θα λειτουργούσε υπέρ της χειραφετημένης εργασίας και θα αποτελούσε τη βάση για την ελευθερία της. Οι άνθρωποι, απελευθερωμένοι από την εξαντλητική καπιταλιστική εργασία, θα μπορούσαν να αναπτύξουν νέες μορφές κοινωνικής συνεργασίας και σκέψης, έξω από τη μισθωτή σχέση που σήμερα καθορίζει την πλειοψηφία των ανθρώπινων αλληλεπιδράσεων.
Ωστόσο, σήμερα τίθενται κρίσιμα ερωτήματα:
- Γιατί, παρά την τεράστια αύξηση της παραγωγικότητας, ο ελεύθερος χρόνος δεν έχει αυξηθεί;
- Γιατί η ηλικία συνταξιοδότησης έχει αυξηθεί αντί να μειωθεί;
- Γιατί η ανισότητα και η φτώχεια συνεχίζουν να αυξάνονται;
- Γιατί οι δυνατότητες της τεχνολογίας για ελευθερία και αυτοδιάθεση έρχονται σε αντίθεση με την πραγματικότητα της επιτήρησης, της εκμετάλλευσης δεδομένων και της συγκέντρωσης εξουσίας στα χέρια λίγων;
Η απάντηση βρίσκεται στο γεγονός ότι η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης ελέγχεται σχεδόν αποκλειστικά από το κεφάλαιο. Όπως ανέφερε πρόσφατα ένα άρθρο, το σκάνδαλο Post Office/Fujitsu/ Horizon – η πιο πρόσφατη ορατή πλευρά του παγόβουνου της τεχνητής νοημοσύνης – «συνοψίζει τη φρίκη της ταξικής κυριαρχίας». Η πραγματική απειλή της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης σήμερα είναι η εδραίωση της εταιρικής εξουσίας.
1 Άρθρο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Morning Star στις 8 Απριλίου 2024 με τίτλο Is ‘artificial intelligence’ a threat or a promise?