Η επανάσταση του Απρίλη – μια δημοκρατική, αντιμονοπωλιακή και αντιαποικιακή επανάσταση²
του Αλμπάνο Νούνες1, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του PCP
Ο πρώτος στόχος της επανάστασης, αυτός που ένωσε όλα αυτά τα χρόνια ένα ευρύ φάσμα δημοκρατικών δυνάμεων και προσωπικοτήτων στον αγώνα κατά του φασισμού, ήταν η κατάκτηση των θεμελιωδών δημοκρατικών ελευθεριών. Κανείς δεν αγωνίστηκε περισσότερο και πιο σκληρά από τους Πορτογάλους κομμουνιστές για την εκπλήρωση αυτού του στόχου που η επανάσταση υλοποίησε αμέσως.
Αλλά ενώ τα φιλελεύθερα και «σοσιαλιστικά» ρεύματα του δημοκρατικού κινήματος υποτίμησαν και φοβήθηκαν την παρέμβαση των λαϊκών μαζών και επεδίωκαν μόνο την αλλαγή του πολιτικού καθεστώτος, το PCP θεωρούσε ότι η ατμομηχανή της επανάστασης ήταν (όπως ακριβώς ήταν) ο λαϊκός αγώνας των μαζών και αγωνίστηκε με την πεποίθηση ότι, για να υπερασπιστεί τις δικές του ελευθερίες, θα έπρεπε [ο αγώνας] να προχωρήσει πολύ πιο πέρα, να διαλύσει τη μονοπωλιακή εξουσία και να πραγματοποιήσει μια ριζική κοινωνική επανάσταση.
Μια πεποίθηση που υποστηριζόταν από μια σε βάθος ανάλυση της πορτογαλικής πραγματικότητας, των κοινωνικοοικονομικών δομών, των σχέσεων και της διάταξης των κοινωνικών τάξεων και του πολιτικού καθεστώτος. Μια ανάλυση στην οποία βασίστηκε το PCP για να χαρακτηρίσει τον φασισμό ως «τρομοκρατική δικτατορία των μονοπωλίων (που συνδέονται με τον ιμπεριαλισμό) και των γαιοκτημόνων» και να θεωρήσει την αντιφασιστική επανάσταση ως Δημοκρατική και Εθνική και ως απαραίτητο στάδιο στον αγώνα για τον σοσιαλισμό στην Πορτογαλία.
Μια από τις σημαντικότερες ιδιαιτερότητες της πορτογαλικής κατάστασης ήταν ότι η μεγάλη καθυστέρηση της χώρας (η πιο καθυστερημένη στην καπιταλιστική Ευρώπη) συνυπήρχε με έναν υψηλό βαθμό μονοπωλιακής συγκέντρωσης που προέκυπτε από την εξαναγκαστική παρέμβαση του κράτους, έτσι ώστε στην αυγή της Επανάστασης του Απρίλη, 7 μεγάλοι οικονομικοί όμιλοι (Mello, Champalimaud, Espírito Santo και άλλοι) κυριαρχούσαν στην οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας με τη συγχώνευση των μονοπωλίων με την πολιτική εξουσία σε ένα σύστημα κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού.
Η ανατροπή του φασισμού κατέστησε επομένως αναγκαία την καταστροφή της κύριας οικονομικής βάσης στήριξής του, των μονοπωλίων. Κάτι που, μπροστά στην πολιτική αντίσταση και την προσφυγή του μεγάλου κεφαλαίου σε εκστρατείες οικονομικού σαμποτάζ, καθιερώθηκε γρήγορα ως απαραίτητη για την υπεράσπιση της ελευθερίας και της ίδιας της οικονομίας.
Τα μεγάλα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά επιτεύγματα της επανάστασης, που επιτεύχθηκαν με την πρωτοβουλία και την αποφασιστική παρέμβαση της εργατικής τάξης και των λαϊκών μαζών, δεν έχουν καμία σχέση με τον βολονταρισμό3, όπως ισχυρίζονται οι αντίπαλοι του Απρίλη, αλλά ανταποκρίνονται στην απαίτηση να ικανοποιηθούν τα πιο άμεσα αιτήματα, οι λαϊκές προσδοκίες και η ανάπτυξη της χώρας.
Ήταν με τον βαθύ μετασχηματισμό της βάσης της πορτογαλικής οικονομίας, με την εθνικοποίηση των τραπεζών και των βασικών τομέων της οικονομίας, τον εργατικό έλεγχο και την αγροτική μεταρρύθμιση στα χωράφια του Νότου, που οι μη-καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, αν και δεν ήταν ακόμη κυρίαρχες, έγιναν καθοριστικές και που, ακόμη και στην απουσία επαναστατικής εξουσίας, η προοπτική του σοσιαλισμού άνοιξε για την Πορτογαλία. Μπήκαμε σε μια εποχή που ονομάστηκε «δημοκρατία στο δρόμο προς το σοσιαλισμό», έναν δρόμο που το Σύνταγμα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας ενσωμάτωσε ρητά.
Η κατεύθυνση που πήρε η επανάσταση επιβεβαίωσε τις αναλύσεις, τις προβλέψεις και το ίδιο το Πρόγραμμα, το οποίο μετά τη «Προς τη Νίκη» εισήγηση του Γενικού Γραμματέα του PCP Álvaro Cunhal, υιοθετήθηκε το 1965 στο 6ο Συνέδριο του Κόμματος. Αυτό είναι ένα ιστορικό προσόν που κρατάει ακόμα και σήμερα ξύπνιους τους ταξικούς εχθρούς του Κόμματός μας, οι οποίοι μας κατηγορούν για «ιδεολογική επιβολή» και «εθελοντική υπερβολή», στην πραγματικότητα [το Πρόγραμμα] ήταν μια ζωτική προϋπόθεση της δημοκρατικής διαδικασίας.
Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι όταν γιορτάζεται η 50ή επέτειος της Επανάστασης του Απρίλη σε ένα πλαίσιο στο οποίο η κυριαρχία του μεγάλου κεφαλαίου έχει προ πολλού επιστρέψει, η κυρίαρχη ιστοριογραφία αγνοεί ότι το μεγάλο οικονομικό στήριγμα του φασισμού ήταν τα μονοπώλια, καθώς αυτό θα σήμαινε ότι βάζεις το δάχτυλο στην πληγή των αιτιών της φτωχοποίησης της χώρας και της σκανδαλώδους κατανομής του πλούτου που δημιουργήθηκε υπέρ των μεγάλων οικονομικών ομίλων που έκτοτε ανασυγκροτήθηκαν.
Μια άλλη σημαντική ιδιαιτερότητα της πορτογαλικής πραγματικότητας που έδωσε πρωτότυπα χαρακτηριστικά στην Επανάσταση του Απρίλη ήταν ότι, καθώς η Πορτογαλία ήταν μια αποικιοκρατική χώρα, κάτοχος της αρχαιότερης αποικιοκρατίας στον κόσμο, ήταν ταυτόχρονα μια χώρα όπου κυριαρχεί ο ιμπεριαλισμός, μια κατάσταση που ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την καθυστέρηση της δικής της καπιταλιστικής ανάπτυξης της χώρας.
Ο τερματισμός των εγκληματικών αποικιοκρατικών πολέμων και της αποικιοκρατίας και η απελευθέρωση της Πορτογαλίας από την κυριαρχία του ιμπεριαλισμού ήταν θεμελιώδεις στόχοι της αντιφασιστικής επανάστασης, καθιστώντας την ταυτόχρονα μια αντιαποικιοκρατική και μάλιστα μια αντιιμπεριαλιστική επανάσταση.
Συνεπείς με τη διεθνιστική αρχή ότι «ένας λαός που καταπιέζει άλλους λαούς δεν μπορεί να είναι ελεύθερος», το PCP έχει υιοθετήσει μια αντιαποικιοκρατική θέση από την ίδρυσή του.
Αντιμετωπίζοντας την κατηγορία της «προδοσίας της χώρας» και καταπολεμώντας τις οπορτουνιστικές, ακόμη και αποικιοκρατικές θέσεις από τμήματα της δημοκρατικής αντιπολίτευσης, το Κόμμα μας ήταν για πολλά χρόνια, στην πράξη μέχρι τις παραμονές της 25 Απρίλη, η μοναδική πολιτική δύναμη που πολέμησε την αποικιοκρατία, που κατήγγειλε συστηματικά τη βία της αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης και τα εγκλήματα της αποικιοκρατίας, που ξεσκέπασε τη φασιστική προπαγάνδα της λεγόμενης «εκπολιτιστικής» αποικιοκρατίας και την πλάνη του «λούσο-τροπικισμού»4. Είμαστε η μόνη δύναμη που υπερασπίστηκε το δικαίωμα των λαών που υπόκεινται στην πορτογαλική αποικιοκρατία στην αυτοδιάθεση και την ανεξαρτησία.
Σε αυτή την πορεία, έχει σημασία να επισημάνουμε το ιστορικό ψήφισμα του 5ου Συνεδρίου του PCP το 1957 με την πανηγυρική Διακήρυξη του δικαιώματος των λαών της Αγκόλας, της Γουινέας και του Πράσινου Ακρωτηρίου, της Μοζαμβίκης και του Σάο Τομέ και Πρίνσιπε για άμεση ανεξαρτησία.
Το PCP ήταν πάντα στο πλευρό των απελευθερωτικών κινημάτων των πορτογαλικών αποικιών. Πολλοί Αφρικανοί επαναστάτες που έγιναν ηγέτες των ανεξάρτητων χωρών τους, πολέμησαν στην Πορτογαλία στο πλευρό των κομμουνιστών, συγκεκριμένα στο πλαίσιο του MUD5 και του MUD Juvenil6. Μεταξύ του PCP και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων του MPLA, PAIGC, FRELIMO και MLSTP, δημιουργήθηκαν στέρεες σχέσεις φιλίας και αλληλεγγύης. Σχέσεις που αντιπροσωπεύουν μια υψηλή έκφραση της συμμαχίας μεταξύ του πορτογαλικού λαού και των λαών των πορτογαλικών αποικιών στον αγώνα κατά του κοινού εχθρού. Μια συμμαχία που κατέστησε την Επανάσταση του Απρίλη στην Πορτογαλία και την επίτευξη της ανεξαρτησίας των λαών που είχαν υποστεί την πορτογαλική αποικιοκρατία αδιαχώριστες.
Δεν μπορούμε ποτέ να υποτιμήσουμε αυτή την ιδιαιτερότητα της Επανάστασης του Απρίλη. Και δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι επαναστάτες όπως ο Amílcar Cabral, ο οποίος υπήρξε ένας από τους πιο εξέχοντες ηγέτες του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος όχι μόνο στην Αφρική αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο, θεωρούσαν πάντα ότι ο αγώνας τους δεν ήταν ενάντια στον πορτογαλικό λαό αλλά ενάντια σε έναν κοινό εχθρό, τον φασισμό και την αποικιοκρατία.
Φέτος, που γιορτάζουμε την 50ή επέτειο της Επανάστασης, που σηματοδοτεί επίσης την εκατονταετηρίδα από τη γέννηση του Amílcar Cabral, του ένθερμου πατριώτη και μεγάλου οικοδόμου των εθνών της Γουινέας και του Πράσινου Ακρωτηρίου, είναι σκόπιμο να εκτιμήσουμε τη διεθνιστική θέση αυτού του μεγάλου φίλου του πορτογαλικού λαού.
Το PCP βρισκόταν πάντα στην πρώτη γραμμή του αγώνα κατά των αφρικανικών πολέμων, στην αντίσταση και κινητοποίηση κατά του πόλεμου, στις ταραχές στους στρατώνες, στο σαμποτάρισμα του στρατιωτικού μηχανισμού του αποικιακού πολέμου με τις τολμηρές ένοπλες επιχειρήσεις της «Ένοπλης Επαναστατικής Δράσης»7 ή με την ριψοκίνδυνη δράση των αγωνιστών του στο ίδιο το θέατρο του πολέμου, ώστε να μην αφήσουν να ξεσπάσει και για να αντιμετωπιστεί η αποικιοκρατική προπαγάνδα.
Όταν γιορτάζουμε την 50ή επέτειο της Επανάστασης του Απρίλη και όταν οι αντίπαλοί της ωραιοποιούν την αποικιοκρατία, κρύβουν τα εγκλήματά της και συκοφαντούν τη διαδικασία αποαποικιοποίησης, είναι απαραίτητο να θυμόμαστε και να εκτιμούμε το ρόλο του PCP στον αντιαποικιακό αγώνα. Πόσο μάλλον που ορισμένοι συστημικοί ιστορικοί, καθοδηγούμενοι από αντικομμουνιστικές προκαταλήψεις, τολμούν να αρνούνται και να συκοφαντούν αυτόν τον ρόλο, ακόμη και όταν είναι τα ίδια τα κινήματα που οδήγησαν τον λαό τους στην επίτευξη της ανεξαρτησίας, για να τονιστεί η στάση αρχών και η αλληλεγγύη των Πορτογάλων κομμουνιστών καθ’ όλη τη διάρκεια του ηρωικού αγώνα τους.
Είναι επίσης απαραίτητο να θυμόμαστε, όταν η διεύρυνση και η ενίσχυση του ΝΑΤΟ δικαιολογείται από το αφήγημα της «υπεράσπισης του ελεύθερου κόσμου» και το ΝΑΤΟ παρουσιάζεται ως ένας άξιος αμυντικός οργανισμός, παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι η φασιστική κυβέρνηση του Σαλαζάρ ήταν ιδρυτικό μέλος του ΝΑΤΟ το 1949 αυτού του επιθετικού οργανισμού που δημιουργήθηκε για να καταπολεμήσει τη Σοβιετική Ένωση και το σοσιαλιστικό στρατόπεδο και ότι χάρη στην υποστήριξη και την προμήθεια όλων των τύπων όπλων από τις δυνάμεις του ΝΑΤΟ, οι αποικιοκρατικοί πόλεμοι διήρκεσαν πάνω από 13 χρόνια.
Το αποικιακό ζήτημα βρισκόταν στο προσκήνιο της επαναστατικής διαδικασίας πριν, κατά και μετά την 25 Απρίλη. Με τον ίδιο τρόπο που η πάλη ενάντια στον αποικιακό πόλεμο ήταν ένα από τα βασικά μέτωπα της λαϊκής πάλης που οδήγησε στη δημιουργία επαναστατικής κατάστασης, οι προσπάθειες επιβολής νεοαποικιακής «λύσης» από την ίδια την εξουσία και οι προκλήσεις των αποικιοκρατών στη μητρόπολη και τις αποικίες, δημιούργησαν μεγάλα προβλήματα για την επανάσταση.
Η λαϊκή κινητοποίηση ήταν καθοριστική για την επιβολή της αναγνώρισης της ανεξαρτησίας της Δημοκρατίας της Γουινέας-Μπισάου (που ανακηρύχθηκε το 1973 στις περιοχές που απελευθερώθηκαν από το εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα του PAIGC και αναγνωρίστηκε ήδη από πολλές χώρες) και, στη συνέχεια, των υπόλοιπων αποικιοκρατούμενων χωρών.
Ωστόσο, αν και ηττήθηκε [αυτή η προσπάθεια], δεν πρέπει να ξεχαστούν οι συνωμοσίες του Σπινόλα με τις ΗΠΑ, το Ζαΐρ του Μομπούτο και τη ρατσιστική Νότια Αφρική, ούτε οι σκοτεινοί ελιγμοί, με τη συμμετοχή του [σοσιαλιστή ηγέτη] Μάριο Σοάρες στο υπουργικό συμβούλιο, για να αποτραπεί η ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Αγκόλας από το κίνημα του MPLA, μια τελετή στην οποία, στις 11 Νοεμβρίου 1975, ήταν παρούσα μόνο το PCP και η οποία, ντροπιαστικά, αναγνωρίστηκε λίγους μήνες αργότερα από την πορτογαλική κυβέρνηση.
Η Επανάσταση του Απρίλη ήταν από μόνη της μια ισχυρή διεκδίκηση εθνικής κυριαρχίας και ανεξαρτησίας που προβλήθηκε σε όλο τον κόσμο ως παράδειγμα και απελευθερωτικό κίνητρο, ιδιαίτερα στη [φασιστική] Ισπανία του Φράνκο, στην Ελλάδα των συνταγματαρχών, ανάμεσα στους αγωνιζόμενους λαούς της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής.
Η αποκοπή των δεσμών της αποικιοκρατίας με την αναγνώριση και την υλοποίηση της ανεξαρτησίας της Γουινέας-Μπισσάου, του Ακρωτηρίου- Βέρντε, της Αγκόλας, της Μοζαμβίκης και του Σάο Τομέ και Πρίνσιπε ήταν ένα μη αναστρέψιμο επίτευγμα. Η ίδια ρήξη δεν συνέβη, ωστόσο, με τους δεσμούς της Πορτογαλίας με τον ιμπεριαλισμό, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την επιβίωση της δικτατορίας μετά την ήττα του Ναζιστικού φασισμού στην Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο οποίος στήριξε τους αποικιοκρατικούς πολέμους μέχρι την τελευταία στιγμή. Η αντιιμπεριαλιστική συνιστώσα της επανάστασης συγκρούστηκε με την ολομέτωπη εχθρότητα των ΗΠΑ, του ΝΑΤΟ και των μεγάλων ευρωπαϊκών καπιταλιστικών δυνάμεων.
Αντικομμουνιστικές εκστρατείες και προβοκάτσιες, απειλές για διενέργεια στρατιωτικής επέμβασης, εκλεπτυσμένη παρέμβαση της σοσιαλδημοκρατίας της «Η Ευρώπη είναι μαζί μας», την πολύ ενεργή συνωμοσία της Αμερικάνικης ΣIA, η υποστήριξη του δικτύου των βομβιστών – όλα αυτά κινητοποιήθηκαν από τον ιμπεριαλισμό για να σταματήσουν και να ανατρέψουν την πορεία της επανάστασης.
Παρά το γεγονός ότι κλονίστηκαν τα δεσμά της υποταγής στον ιμπεριαλισμό, δεν κόπηκαν εντελώς, γεγονός που αποτέλεσε έναν σοβαρό περιορισμό της επανάστασης και έναν κορσέ που το PCP θεωρεί απαραίτητο ότι πρέπει να σπάσει ώστε να εξασφαλιστεί μια Πορτογαλία με μέλλον.
Γιορτάζοντας την 50ή επέτειο της Επανάστασης και αναγνωρίζοντας ότι πρόκειται για μια ημιτελή επανάσταση κατά την οποία πολλά από τα επιτεύγματά και κατακτήσεις της καταστράφηκαν ή μειώθηκαν, είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι ο 7ος στόχος του Προγράμματος του PCP για τη Δημοκρατική και Εθνική Επανάσταση – η αναγνώριση και η εξασφάλιση του δικαιώματος άμεσης ανεξαρτησίας για τους λαούς των πορτογαλικών αποικιών – εκπληρώθηκε και έγινε μη αναστρέψιμος.
Θα συνεχίσουμε τον αγώνα ώστε να επιτευχθούν τελικά και οι υπόλοιποι στόχοι με την εφαρμογή του Προγράμματός μας για μια Προηγμένη Δημοκρατία, το σημερινό στάδιο του αγώνα μας για το σοσιαλισμό στην Πορτογαλία
1 Ο Albano Freire Nunes γεννήθηκε το 1941 στο Serra do Açor, κοντά στο Arganil της Πορτογαλίας, και πολύ νωρίς μετακόμισε με την οικογένειά του στην πρωτεύουσα της χώρας, τη Λισαβόνα. Μέσα από τους φοιτητικούς αγώνες πολιτικοποιήθηκε και ξεκίνησε την πολιτική του δράση – με κομβικό σημείο την ακαδημαϊκή κρίση του 1962. Το 1962/63 εξελέγη στην ηγεσία του Συλλόγου Φοιτητών του Instituto Superior Técnico και το 1962 εντάχθηκε στο Πορτογαλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (PCP). Μεταξύ 1963 και 1964 (αρχικά προσωρινά και στη συνέχεια εκλεγμένος) κατείχε τη θέση του Γενικού Γραμματέα των Διασυλλογικών Συναντήσεων (RIA). Λόγω της συμμετοχής του στο φοιτητικό κίνημα, αποβλήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Λισαβόνας και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στο Πόρτο. Το 1965 έγινε επαγγελματικό στέλεχος του PCP. Υπήρξε ιδρυτικό εκτελεστικό μέλος της Ένωσης Κομμουνιστών Φοιτητών (UEC). Ήταν επίσης μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Περιφερειακής Οργάνωσης (DOR) της Λισαβόνας μεταξύ 1973 και 1975. Υπήρξε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του PCP από το 1974 έως το 2016, κατά τη διάρκεια της οποίας διετέλεσε Υπεύθυνος για το Διεθνές Τμήμα του από το 1976 έως το 2004. Ήταν μέλος της Πολιτικής Επιτροπής και της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής του PCP από το 1988. Είναι επίσης Διευθυντής του θεωρητικού περιοδικού του PCP, «O Militante» («Ο Μαχητής»), που ιδρύθηκε το 1932. Είναι μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του PCP από το 2016.
2 Παρέμβαση του Αλμπάνο Νούνες, Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου του Πορτογαλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (PCP) στο Συμπόσιο: «25 Απρίλη: Μια απελευθερωτική και χειραφετητική επανάσταση – Ο Απρίλης είναι περισσότερο μέλλον», 7 Απριλίου 2024
3 Βολονταρισμός (που αποδίδεται στα ελληνικά ως βουλησιαρχία) φιλοσοφικά σημαίνει ότι η βούληση υπερέχει, προηγείται και σε μεγάλο βαθμό κατευθύνει τη νόηση και τη λογική
4 Είναι ένας όρος και μια «θεωρία» που αναπτύχθηκε από τον Βραζιλιάνο κοινωνιολόγο Gilberto Freyre για να περιγράψει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του πορτογαλικού ιμπεριαλισμού στο εξωτερικό, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι τάχατες οι Πορτογάλοι ήταν «καλύτεροι» αποικιοκράτες από άλλα ευρωπαϊκά έθνη.
5 Κίνημα Δημοκρατικής Ενότητας. Ιδρύθηκε τον Οκτώβρη 1945 με ένα ημι-παρανομο καθεστώς. Έκφραζε δημοκρατικές οργανώσεις ενάντια στο αυταρχικό καθεστώς του Σαλαζαρ. Το PCP ανέπτυξε έντονη δράση στις γραμμές του. Η αυξανόμενη επιρροή του MUD, σε συνδυασμό με την έντονη αντικομουνιστική δράση της κυβέρνησης, οδήγησε στην απαγόρευση του MUD τον Ιανουάριο του 1948.
6 Το Τμήμα Νεολαίας του MUD
7 Η Ένοπλη Επαναστατική Δράση (ARA) ήταν ο μαχητικός βραχίονας του PCP. Ήταν μια ημίαυτόνομη οργάνωση με τη διεξαγωγή «ειδικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιήθηκε από το 1970 έως το 1973. Ανέστειλε τη δράση της τον Μάιο του 1973. Είχε υποστεί βαριά πλήγματα νωρίτερα, με τη φυλάκιση πολλών σημαντικών στελεχών της. Παρέμεινε παράνομη μέχρι την Επανάσταση των Γαρυφάλλων και διαλύθηκε μόνο με την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος.