Το ΑΚΕΛ στην πάλη για την αποτροπή του φασιστικού πραξικοπήματος¹
του Γιαννάκη Κολοκασίδη, Βετεράνος ΑΚΕΛ, Μέλος ΚΜΓ ΑΚΕΛ
Το ΑΚΕΛ είχε επανειλημμένα προειδοποιήσει για τα σχέδια που εξυφαίνονταν εκτός και εντός Κύπρου και τον κίνδυνο πραξικοπήματος. Ο Γ.Γ. του ΑΚΕΛ Εζεκίας Παπαϊωάννου μιλώντας στο 13ο Συνέδριο του Κόμματος τον Απρίλη του 1974 μεταξύ άλλων τόνισε και τα εξής:
«Κύριος στόχος των εγκληματικών αυτών σχεδίων παραμένει η δολοφονία του Προέδρου Μακαρίου και η ταυτόχρονη πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας… Ο ιμπεριαλιστικός παράγοντας, οι δικτατορικοί στρατιωτικοί κύκλοι των Αθηνών και οι αντιδραστικοί σοβινιστικοί κύκλοι της Αγκύρας έχουν ουσιαστικά συνασπιστεί σε μια ανίερη συμμαχία κατά του κυπριακού λαού και της Κύπρου με στόχο τον διαμελισμό ή συγκυριαρχία της Κύπρου και την ένταξη της στο επιθετικό στρατιωτικό σχήμα του ΝΑΤΟ στην ανατολική Μεσόγειο… Οι εκπρόσωποι των δικτατορικών στρατιωτικών κύκλων των Αθηνών στην Κύπρο, η άκρα φασιστική δεξιά και η τρομοκρατική οργάνωση ΕΟΚΑ Β΄ αποτελούν τους φορείς και τα εκτελεστικά όργανα αυτής της ιμπεριαλιστικής πολιτικής στην Κύπρο»2.
Απέναντι σ’ αυτή την κατάσταση το ΑΚΕΛ διαμορφώνει πολιτική με στόχο την αποτροπή ή και καταστολή ενός πραξικοπήματος. Ως πυλώνες αυτής της πολιτικής καθορίζει α) την ενίσχυση της ενότητας των δημοκρατικών δυνάμεων στο εσωτερικό μέτωπο β) την κινητοποίηση του λαϊκού παράγοντα, γ) την πολιτική επαγρύπνηση, και δ) την λήψη συγκεκριμένων μέτρων από την πολιτεία για την αποτροπή ή και καταστολή ενός πραξικοπήματος.
Αναφορικά με την ενότητα στο εσωτερικό μέτωπο το 13ο Συνέδριο στην πολιτική του απόφαση τονίζει:
«Πρώτιστο καθήκον του Κόμματος είναι η μεγαλύτερη δυνατή ενίσχυση του μετώπου πάλης του κυπριακού λαού, ώστε λαός και κυβέρνηση να είναι σε θέση να πατάξουν και να εξουδετερώσουν οποιαδήποτε εκδήλωση βίας και τρομοκρατίας και να συντρίψουν οποιαδήποτε νέα ανατρεπτικά, πραξικοπηματικά σχέδια των εχθρών της Κύπρου, διασφαλίζοντας τη δημοκρατική τάξη και ομαλότητα στον τόπο, πράγμα απαραίτητο για την ειρηνική λύση του Κυπριακού και την ομαλή οικονομική ανάπτυξη της Κύπρου»3.
Η σημασία της αξιοποίησης του λαϊκού παράγοντα φαίνεται στα ογκώδη παλλαϊκά συλλαλητήρια της εποχής ιδιαίτερα στα συλλαλητήρια του Φλεβάρη 1972 και του Φλεβάρη 1973. Στην επιτυχία αυτών των συλλαλητηρίων η συμβολή του ΑΚΕΛ ήταν καθοριστική. Ως το μεγαλύτερο και πιο οργανωμένο Κόμμα του δημοκρατικού τόξου σήκωσε και το κύριο βάρος της κινητοποίησης του λαού.
Όσο αφορά την πολιτική επαγρύπνηση το ΑΚΕΛ αξιοποίησε τόσο τον δικό του κομματικό μηχανισμό όσο και τις διεθνείς του σχέσεις. Ως αποτέλεσμα η όποια πληροφορία έφτανε στο Κόμμα για συνωμοτικά σχέδια εκτός Κύπρου ή σχεδιαζόμενες εγκληματικές και πραξικοπηματικές κινήσεις εντός Κύπρου, διαβιβαζόταν άμεσα στο κράτος για να λαμβάνει τα απαιτούμενα μέτρα. Πολλές φορές η Χαραυγή δημοσίευε αποκαλυπτικά στοιχεία για τέτοιες κινήσεις ώστε μέσα από τη δημοσιότητα να αποτραπούν ή και να ασκηθεί πίεση πάνω στην κυβέρνηση για να πάρει μέτρα.
Στα χρόνια της εγκληματικής δράσης της ΕΟΚΑ Β΄ δραστηριοποιήθηκαν παράλληλα ένοπλες ομάδες του δημοκρατικού τόξου, με διακηρυγμένο στόχο την υπεράσπιση του Μακαρίου και της νομιμότητας. Το ΑΚΕΛ, χωρίς ποτέ να εξισώνει τις ενέργειες των ομάδων αυτών με την παράνομη δράση της ΕΟΚΑ Β΄, προσέγγιζε το θέμα διαφορετικά. Θεωρούσε την ένοπλη αντιπαράθεση μεμονωμένων ομάδων με την γριβική οργάνωση ως αναποτελεσματική. Αφετηρία της θέσης του ΑΚΕΛ δεν ήταν κανένα θέμα αρχής. Η δημοκρατία έχει δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό της απέναντι στον φασισμό ακόμα και με τα όπλα. Άλλωστε ο ίδιος ο Γ.Γ. του ΑΚΕΛ Εζεκίας Παπαϊωάννου είχε λάβει μέρος ως εθελοντής στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και πολέμησε ενάντια στους φασίστες του Φράνκο.
Η ένσταση του ΑΚΕΛ είχε ως αφετηρία τη θέση ότι το ίδιο το κράτος θα έπρεπε να οργανώσει την αντίσταση κατά της ΕΟΚΑ Β΄ και ενός ενδεχόμενου πραξικοπήματος για να είναι αποτελεσματική. Η ένοπλη αντιπαράθεση δημοκρατικών ομάδων με την ΕΟΚΑ Β΄ μπορεί να λειτουργούσε ως ένα σημείο ενισχυτικά για την τόνωση του ηθικού του λαού, σε καμία όμως περίπτωση δεν θα μπορούσε να εξαρθρώσει την ΕΟΚΑ Β΄, πολύ δε περισσότερο να αποτρέψει ή να αντισταθεί αποτελεσματικά σ’ ένα πραξικόπημα στο οποίο θα είχαν εμπλακεί η Εθνική Φρουρά και η ΕΛΔΥΚ.
Πέραν τούτου η δράση ένοπλων δημοκρατικών ομάδων έδωσε την αφορμή σε διάφορους κύκλους να μιλήσουν για βία και αντιβία, να εξισώνουν δηλαδή την δημοκρατική αντίσταση με τον φασισμό και με αυτό τον τρόπο να αποενοχοποιούν τον Γρίβα και την ΕΟΚΑ Β΄ με το γνωστό «όλοι έχουν ευθύνες για τον εθνικό διχασμό». Αυτή η προσέγγιση τροφοδοτούσε συνεχώς τη φασιστική προπαγάνδα και έκαμνε αποδεκτή τη δράση της ΕΟΚΑ Β΄ σε διάφορους, συντηρητικούς, εθνικιστικούς κύκλους.
Συχνά τίθεται το ερώτημα γιατί το ΑΚΕΛ δεν οργάνωσε τις δικές του ένοπλες ομάδες. Το ΑΚΕΛ δεν θα μπορούσε να προχωρήσει σε μια ενέργεια που την θεωρούσε αναποτελεσματική, πολύ δε περισσότερο που γνώριζε πολύ καλά ότι κάτι τέτοιο θα τύγχανε άγριας εκμετάλλευσης από τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς της Κύπρου. Το επιχείρημα του κομμουνιστικού τάχα κινδύνου έτυχε εκμετάλλευσης για να δικαιολογήσει κάθε ενέργεια του φασισμού, κάθε πραξικόπημα, κάθε έγκλημα κατά της δημοκρατίας και της ανθρωπότητας, κάθε εγκληματική αδράνεια επιτήδειων ουδέτερων, από την εποχή του Μουσολίνι και του Χίτλερ μέχρι και σήμερα. Ένα ένοπλο ΑΚΕΛ θα ήταν βούτυρο στο ψωμί της Χούντας, του Γρίβα, της ΕΟΚΑ Β΄, αλλά και όσων στο εξωτερικό απεργάζονταν την κατάλυση της Κυπριακής δημοκρατίας.
Το ΑΚΕΛ επέλεξε να κινηθεί προς διαφορετική κατεύθυνση. Επεξεργάστηκε και υπέβαλε στον Μακάριο ολοκληρωμένη πρόταση για αντιμετώπιση της φασιστικής παρανομίας και το ενδεχόμενο ενός πραξικοπήματος.
Η πρόταση του ΑΚΕΛ διελάμβανε τρία σημεία: α) κάθαρση στην Εθνική Φρουρά, την αστυνομία και τον κρατικό μηχανισμό, β) ίδρυση Πολιτοφυλακής και γ) εκπόνηση επιτελικού σχεδίου για την αξιοποίηση των νομοταγών δυνάμεων στην Εθνοφρουρά, την Αστυνομία και το λαό για την προάσπιση της δημοκρατίας και της νομιμότητας.
Δεδομένου ότι η Εθνική Φρουρά τελούσε υπό τον πλήρη έλεγχο της Χούντας, η Αστυνομία και ο κρατικός μηχανισμός είχαν σε μεγάλο βαθμό διαβρωθεί από την Χούντα και την ΕΟΚΑ Β΄, η κάθαρση ήταν απαραίτητη προϋπόθεση επιτυχίας κάθε προσπάθειας αποτροπής ή και αντιμετώπισης πραξικοπήματος. Η αξιοποίηση των νομοταγών δυνάμεων στο στρατό, στα σώματα ασφαλείας, στον κρατικό μηχανισμό και το λαό μέσα από ένα επιτελικό σχέδιο θα καθιστούσε την όλη προσπάθεια αποτροπής και καταστολής ενός πραξικοπήματος πιο οργανωμένη και πολλαπλάσια αποτελεσματική.
Η ιδέα για ίδρυση Πολιτοφυλακής από νομιμόφρονες λαϊκές δυνάμεις βρισκόταν στο επίκεντρο της πρότασης του ΑΚΕΛ. Η ίδρυση Πολιτοφυλακής θα αξιοποιούσε οργανωμένα και στον μεγαλύτερο βαθμό τις λαϊκές δυνάμεις που τάσσονταν υπέρ της δημοκρατίας και της νομιμότητας. Θα αναβάθμιζε τον ρόλο του λαϊκού παράγοντα στην πάλη για την υπεράσπιση της δημοκρατίας. Θα προσέδιδε μεγαλύτερη λαϊκή νομιμοποίηση στον αγώνα κατά του φασισμού. Θα αντικαθιστούσε τις σκόρπιες, ασυντόνιστες, αναποτελεσματικές ένοπλες ομάδες με μια πειθαρχημένη, καλά οργανωμένη και άρτια εξοπλισμένη ένοπλη δύναμη. Μια δύναμη που θα μπορούσε να εξαρθρώσει την ΕΟΚΑ Β΄. Μια δύναμη που θα λειτουργούσε ως αποτρεπτικός παράγοντας για την εκδήλωση πραξικοπήματος, μια που οι επίδοξοι πραξικοπηματίες στην Ελλάδα και στην Κύπρο θα ήξεραν ότι αν προχωρούσαν στα σχέδια τους θα είχαν να αντιμετωπίσουν ένα σώμα ισοδύναμο της Εθνικής Φρουράς. Και στην περίπτωση εκδήλωσης πραξικοπήματος μια δύναμη ικανή να αντισταθεί αποτελεσματικά και να καταστείλει το πραξικόπημα.
Ο Μακάριος δεν απέρριψε την πρόταση του ΑΚΕΛ, αλλά ούτε και την δέχτηκε στην πράξη. Η κάθαρση στην Εθνοφρουρά, την Αστυνομία και τον κρατικό μηχανισμό έμεινε ζητούμενο ακόμα και μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή. Αντί Πολιτοφυλακής ιδρύθηκε το Εφεδρικό Σώμα της Αστυνομίας. Το Εφεδρικό, στο οποίο υπηρέτησαν και πολλοί Αριστεροί, είναι γεγονός ότι κατόρθωσε να εξαρθρώσει ουσιαστικά την ΕΟΚΑ Β΄. Την ώρα όμως του πραξικοπήματος και απέναντι στην Εθνική Φρουρά δεν κατάφερε να ανταπεξέλθει. Τότε φάνηκε και η σημασία της πρότασης του ΑΚΕΛ για Πολιτοφυλακή. Όσον αφορά το επιτελικό σχέδιο αξιοποίησης των νομιμόφρονων δυνάμεων, παρά τις διαβεβαιώσεις ότι είχε καταρτιστεί φαίνεται ότι δεν υπήρξε, ή και αν υπήρξε κάτι δεν λειτούργησε καθόλου.
Γράφει ο Εζεκίας Παπαϊωάννου στις Ενθυμήσεις του:
«Ένα βραδυνό του Αυγούστου 1973 μου τηλεφώνησε ο Μακάριος από την Αρχιεπισκοπή ότι με ήθελε. Όταν μπήκα στο γραφείο του με κοίταξε και μου είπε: «Επιτέλους Εζεκία έγινε το δικό σου… Έγινε το επιτελικό σχέδιο για το οποίο μου μίλησες τόσες φορές». Χαίρω πολύ που το ακούω Μακαριώτατε. Δεν θέλω να μάθω ποιο είναι το επιτελικό σχέδιο για την αντιμετώπιση πιθανού πραξικοπήματος, όμως δικαιούμαι και πρέπει να ξέρω τι προνοεί αυτό το σχέδιο αναφορικά με τις δυνάμεις του ΑΚΕΛ». «Χίλιους άντρες», απάντησε ο Μακάριος. «Μπορείς να έχεις δυο ή και πέντε χιλιάδες άντρες από το ΑΚΕΛ. Μπορείς να έχεις όλες τις δυνάμεις του ΑΚΕΛ. Είναι στη διάθεση σας Μακαριώτατε να τις χρησιμοποιήσετε όπως διαλαμβάνει το επιτελικό σχέδιο που μου λέτε ότι ετοιμάστηκε, για τη σωτηρία της Κύπρου». «Όχι, όχι μόνο χίλιους άνδρες θέλουμε από το ΑΚΕΛ και να είναι αυτοί που έκαμαν τη θητεία τους στην Εθνοφρουρά και γνωρίζουν την χρησιμοποίηση των όπλων. Να μου φέρεις κατάλογο ονομάτων τους, να τους έχετε έτοιμους σε ομάδες των 15 και εγώ θα τους καλέσω όποτε τους χρειαστώ»4.
Αυτή ήταν η συνομιλία Μακαρίου Παπαϊωάννου εκείνο το βράδυ του Αυγούστου 1973.
Σε μια βδομάδα ο Μακάριος πήρε τον κατάλογο που ζήτησε σε ομάδες των 15. Παρά τις επανειλημμένες υπενθυμίσεις και πιέσεις από το ΑΚΕΛ αυτοί οι άντρες δεν κλήθηκαν ποτέ και δεν αξιοποιήθηκαν ποτέ από το κράτος. Στην Έκθεση Δράσης της Κ.Ε. του ΑΚΕΛ προς το 14ο Συνέδριο του Κόμματος – πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 1978 – καταγράφονται τα εξής:
«Σ’ αυτούς τους άντρες, παρά την εμμονή του Κόμματος, όχι μόνο δεν δόθηκε έστω και ένα όπλο, αλλά ούτε και κλήθηκαν ποτέ σε οποιαδήποτε γυμνάσια από το κράτος. Σε επανειλημμένα διαβήματα μας προς τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, πάνω σ’ αυτό το ζήτημα η απάντηση ήταν πως οι άνδρες αυτοί θα κληθούν από το κράτος για υπηρεσία στην κατάλληλη στιγμή. Πέρασε σχεδόν ένας χρόνος και κανείς απ’ αυτούς δεν κλήθηκε για οποιαδήποτε υπηρεσία και ούτε εξοπλίστηκε, ούτε γυμνάστηκε με οποιοδήποτε τρόπο. Παρ’ όλα αυτά αρκετές από τις 15μελείς αυτές ομάδες ασκούσαν την νύχτα με την καθοδήγηση του Κόμματος καθήκοντα επαγρύπνησης και περιπολούσαν στις πόλεις ολότελα άοπλοι»5.
Το ΑΚΕΛ στο μέτρο των δικών του ευθυνών και δυνατοτήτων πάλεψε για την αποτροπή του επερχόμενου πραξικοπήματος και κατέθεσε συγκεκριμένες προτάσεις για το σκοπό αυτό. Η κυβέρνηση από την πλευρά της και προσωπικά ο Μακάριος υποτίμησαν τον κίνδυνο του πραξικοπήματος και απέτυχαν να λάβουν όλα εκείνα τα δραστικά μέτρα που θα μπορούσαν να το αποτρέψουν ή να το πατάξουν στη γένεση του. Ως εκ τούτου και οι ευθύνες τους είναι ανάλογες.
1 Ομιλία στο επιστημονικό συνέδριο 50 Χρόνια από το Πραξικόπημα και την Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο, Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας, 28-29 Ιουνίου 2024.
2 Αρχείο ΑΚΕΛ, Υλικά 13ου Συνεδρίου ΑΚΕΛ
3 Πολιτικές Αποφάσεις και Ψηφίσματα Συνεδρίων ΚΚΚ και ΑΚΕΛ, έκδοση Κ.Ε. ΑΚΕΛ σελ. 266
4 Εζεκίας Παπαϊωάννου «Ενθυμήσεις από τη ζωή μου», σελ. 135-136.
5 14ο Συνέδριο Έκθεση Δράσης της Κ.Ε. και της Κ.Ε.Ε. του ΑΚΕΛ, σελ. 54-55.
Παρακολουθείστε την ομιλία του Γιαννάκη Κολοκασίδη στο επιστημονικό συνέδριο 50 Χρόνια από το Πραξικόπημα και την Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο, Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας, 28-29 Ιουνίου 2024.